De Sint-Jacobskerk te Gent. Een onderzoek naar de betekenis van de stedelijke parochiekerk in de zestiende-eeuwse Nederlanden.

Abstract

Item, up den XXIX der selver maent [april 1540] quam de bisscop van Doornyke Sente Baefs in de kercke van den Heleghen Kerst. Welck was een scoon, suverlicke prochyekercke, daer wel over XXX jaeren an ghevrocht hadde om gheel nieuwe te maekene. Ende de voornoemde bisscop ofte sijn suffregjaen hebben dese kercke ontwijt. Ende de voorseide bisschop nam 't Helich Sacrament ende drouch 't in Sente Jacopshuus 4 Heel weinig aandacht is besteed aan de afbraak van de Heilig-Kerstkerk. Nochtans werd precies deze gebeurtenis uitvoerig behandeld door de eigentijdse lokale kroniekschrijvers. Volgens hen beschreef niets de wanhoop van de Gentenaren beter dan hun vele tranen bij de ontmanteling van deze parochiekerk. Een anonieme kroniekschrijver uit de late zestiende eeuw zette het drama nog sterker in de verf door op te merken dat de renovatiewerken aan de kerk pas een week voordien beëindigd waren. 5 De fragmenten uit deze anonieme kronieken suggereren dat in de zestiende eeuw de parochiekerk letterlijk in het hart van de gemeenschap stond. 'Gemeenschap' heeft in deze context een tweeledige betekenis: ten eerste uiteraard de parochiegemeenschap, maar ten tweede, vanuit de vaststelling dat veel Gentenaren uit andere parochies eveneens de processie vervoegden die het heilig Sacrament overbracht naar de nieuwe site van de kerk, ook de stedelijke gemeenschap. Parochiekerken, vooral als ze 'scoon' en 'suverlicke' waren en klaarblijkelijk ook recent gerenoveerd, droegen bij aan de stedelijke trots. 6 Het fragment geeft ook aan dat twee aspecten fundamenteel waren voor de emotionele waarde van de katholieke parochiekerk: enerzijds de sacrale ruimte die het kerkgebouw vertegenwoordigde en anderzijds de sacramentele kracht die uitging van de kerkelijke rituelen. In dit specifieke geval ging de sacrale ruimte verloren door de vernieling, maar het sacramentele aspect (gematerialiseerd in de heilige Hostie) kon worden behouden en werd verplaatst naar een andere site. Leiden/Boston, 2007, pp. 249-278. 7 Volgens één verslag werd de nieuwe kerk herbouwd met het bouwmateriaal van de oude kerk; zie: Gachard (ed.), Relation des troubles, p. 110.