Zmiany w gospodarce światowej wywołane pandemią COVID-19

Abstract

Gospodarka światowa od początku XXI wieku podlega silnym wstrząsom. Już w 2000 roku pęknięcie bańki internetowej zdestabilizowało globalną sytua- cję, a światowy kryzys finansowy 2008+ wywołał jeden z największych w histo- rii spadków aktywności ekonomicznej i negatywnie wpłynął na międzynarodo- we obroty gospodarcze. Źródłem kolejnego globalnego szoku stał się wybuch pandemii COVID-19 w marcu 2020 roku, na którą od 24 lutego 2022 roku nało- żyła się wojna Rosji z Ukrainą. Gospodarka światowa została tym samym wy- stawiona na wszystkie rodzaje problemów i wyzwań – począwszy od tych zwią- zanych z transformacją cyfrową wywołaną postępem technicznym w dziedzinie ICT, przez zawirowania finansowo-ekonomiczne, po problemy będące wyni- kiem katastrofy naturalnej w postaci nieznanej choroby zakaźnej i największe od zakończenia II wojny światowej zagrożenie dla globalnego bezpieczeństwa. Pod wpływem tych czynników następują bardzo istotne przekształcenia w systemie gospodarki światowej – jej podmiotach i powiązaniach między nimi. Biorąc pod uwagę, że ostateczny wpływ pandemii COVID-19 na funkcjo- nowanie gospodarki światowej nie jest jeszcze dostatecznie zbadany, a jedno- cześnie upłynął ponad dwuletni okres od jej wybuchu i wiele wskazuje, że glo- balna sytuacja w zakresie ochrony zdrowia została opanowana, wyznaczyliśmy sobie cel zidentyfikowania oraz oceny długookresowych skutków pandemii dla gospodarki światowej. W szczególności przedmiotem analizy są działania i pro- cesy neutralizujące negatywne skutki pandemii w czasie jej trwania oraz dosto- sowujące podmioty do nowych warunków po jej zakończeniu. Ich rodzaj i efek- tywność wpłynie nie tylko na czas wychodzenia z kryzysu pandemicznego, ale również będzie determinować przekształcenia w strukturze gospodarki świato- wej, zarówno w jej wymiarze sektorowym, jak i podmiotowym. Ze względu na bardzo szeroki zakres i skalę oddziaływania pandemii, do analizy wybrano kilka obszarów, które mają szczególnie istotne znaczenie dla dalszego rozwoju gospodarki światowej. Należą do nich działania w sferze poli- tyki ogólnogospodarczej i polityk sektorowych (handlowej, innowacyjnej, ener- getycznej) realizowane przez główne gospodarki świata lub odpowiednio na szczeblu globalnym, a także dostosowania związane z cyfryzacją oraz w waż- nym dla handlu międzynarodowego sektorze transportowym. Zagadnienia te są przedmiotem rozważań w kolejnych siedmiu rozdziałach niniejszej publikacji. W przeprowadzonych badaniach zastosowano metody studiów literaturowych, analizy danych zastanych, interpretacji, syntezy i wnioskowania. Skoncentrowa- no się na najbardziej aktualnych danych i źródłach informacji. W miarę możli- wości w analizie poszczególnych problemów uwzględniono także skutki wojny w Ukrainie, aczkolwiek ciągle trwający i zaostrzający się konflikt nie pozwala na tym etapie na wyciąganie szerszych wniosków w badanym obszarze. Przedmiotem badań prowadzonych w pierwszym rozdziale jest Polityka w dobie pandemii COVID-19 w wybranych gospodarkach  działania antykryzy- sowe, programy pomocowe, instrumenty prorozwojowe. Wskazano w nim dzia- łania antykryzysowe, programy pomocowe oraz instrumenty prorozwojowe uruchomione w odpowiedzi na pandemię COVID-19 przez Stany Zjednoczone, Unię Europejską, Wielką Brytanię oraz Chiny. Badania potwierdziły, iż istotnym zadaniem polityki gospodarczej w dobie pandemii było pogodzenie bezpieczeń- stwa zdrowotnego i gospodarczego. W pierwszej fazie pandemii dominowały działania nakierowane na minimalizowanie skali epidemii oraz jej negatywnych skutków, natomiast w drugim roku pandemii przeważały działania, których ce- lem było pobudzanie rozwoju gospodarczego w nowych pandemicznych rea- liach. Kryzys pandemiczny wywołany przez COVID-19 wzmocnił obecność państwa w gospodarce, jednak skala oraz zakres działań antykryzysowych oraz pobudzających były różne w poszczególnych gospodarkach. W drugim rozdziale została omówiona Międzynarodowa polityka handlowa, prowadzona w ramach WTO w trakcie pandemii COVID-19. Najpierw przed- stawiono w nim sytuację w handlu światowym w latach 2009-2020 i na tym tle zaprezentowano zmiany w stosowanych środkach ograniczających handel w czasie pandemii. Omówiono szczegółowo zmiany w poziomie restrykcji taryfowych oraz pozataryfowych. Następnie zwrócono uwagę na regionalne porozumienia handlowe (RTA) oraz umowy o preferencyjnym handlu (PTA). Badania pozwoliły stwierdzić, że w czasie pandemii wzrosły tendencje protek- cjonistyczne. Poszczególne kraje wprowadziły dodatkowe środki restrykcyjne w handlu zagranicznym, w większości w postaci barier sanitarnych, fitosanitar- nych i barier technicznych. Wiele z nich było wdrażanych bez uprzedniej notyfi- kacji (tj. bez stosownej informacji o zamiarze ich zastosowania), co dodatkowo utrudniało międzynarodową wymianę towarów. W trzecim rozdziale, pt. Polityka innowacyjna w czasie pandemii COVID-19, wskazano rolę polityki innowacyjnej oraz kierunki wsparcia i zastosowane in- strumentarium w ramach tej polityki w warunkach pandemii. W pierwszym roku pandemii nakłady na działalność B+R w relacji do PKB na ogół wzrosły w kra- jach objętych analizą. Uległa intensyfikacji współpraca międzynarodowa w za- kresie przygotowania publikacji, koncentrując się wokół problematyki COVID-19. W ramach realizowanej polityki STI wdrażane są programy i działania ukierun- kowane na zapobieganie i przeciwdziałanie skutkom pandemii, m.in. poprzez finansowanie badań dotyczących szczepionek i tych koncentrujących się wokół koronawirusa oraz wspieranie systemów innowacji. Poszczególne kraje wpro- wadziły w tym zakresie zróżnicowane instrumentarium. Pandemia COVID-19 unaoczniła konieczność podjęcia nowych wyzwań, a zarazem przeformułowania celów polityki STI, wśród których obok konkurencyjności ważne jest kreowanie odporności, inkluzywności i zrównoważonego rozwoju. W rozdziale czwartym została podjęta kwestia Polityki energetycznej w trakcie i po pandemii COVID-19. Tematyka ta została przedstawiona w teore- tycznym ujęciu bezpieczeństwa energetycznego państwa w powiązaniu z restryk- cjami wprowadzonymi na świecie w związku z pandemią COVID-19, jak również został przedstawiony kierunek polityki energetycznej na świecie i w Unii Europej- skiej w odpowiedzi na pandemię. Z jednej strony pandemia przyczyniła się do przyspieszenia zielonej transformacji gospodarek Unii Europejskiej, a z drugiej strony utrudniła inwestycje w rozbudowę odnawialnych źródeł energii. Oznacza to, że pandemia wpłynęła na wymiar ekonomiczny bezpieczeństwa energetyczne- go, ukazując reakcję podmiotów gospodarczych, a także na wymiar ekologiczny, obejmując emisję CO2 i politykę klimatyczno-energetyczną. Pandemia COVID-19 unaoczniła, że większość państw nie była przygotowana na sytuacje kryzysowe, tworząc przy tym poważne wyzwania dla transformacji energetycznej. W rozdziale piątym przeprowadzono rozważania nad Cyfryzacją gospodar- ki światowej w warunkach pandemii COVID-19. Problematyka ta została prze- analizowana z dwóch przeciwległych punktów widzenia, tj. wpływu wykorzy- stania technologii cyfrowych na redukcję negatywnych skutków pandemii oraz wpływu pandemii na proces cyfryzacji gospodarki światowej w dłuższej per- spektywie czasu. W tym ostatnim zakresie pandemia przyczyniła się do intensy- fikacji wykorzystania narzędzi cyfrowych i zwiększenia ich użyteczności spo- łeczno-ekonomicznej. Pandemia zwróciła też uwagę na zagrożenia związane z nowymi technologiami i przyniosła dodatkowe argumenty uzasadniające po- trzebę przyspieszenia transformacji cyfrowej oraz współpracy międzynarodowej, przy jednoczesnym zwiększeniu odporności i inkluzywności systemu gospodarki światowej. Wszystko wskazuje, że długoterminowym kierunkiem działań w warunkach zaawansowanych procesów cyfryzacji, zintensyfikowanych dodat- kowo pandemią, będzie rozwój gospodarki opartej na danych. Do tego niezbęd- ne jest wypracowanie globalnych zasad obrotu danymi, które stanowią zarazem swego rodzaju towar, jak i bardzo istotny zasób. W rozdziale szóstym przedstawiono Rozwój cyberbezpieczeństwa w Unii Europejskiej w dobie pandemii COVID-19. Wskazano związki pomiędzy funk- cjonowaniem gospodarki w reżimie sanitarnym a zmianą w zakresie poziomu cyberbezpieczeństwa. Dokonano analizy współczesnych realiów pracy zdalnej oraz rozwoju rozwiązań chmurowych. Potwierdzono hipotezę badawczą, w myśl której znaczenie cyberbezpieczeństwa wzrasta w wyniku przeniesienia aktywno- ści przedsiębiorstw i osób indywidualnych do sfery online. Zwrócono uwagę na różnice w tempie wdrażania pracy zdalnej pomiędzy firmami reprezentującymi różny poziom transformacji cyfrowej. Firmy bardziej zaawansowane w kompu- teryzacji swojej działalności znacznie lepiej radzą sobie z wyzwaniami cyber- bezpieczeństwa niż podmioty, które dopiero wkraczają na drogę informatyzacji. W rozdziale siódmym analizie poddano Działania dostosowawcze Unii Europejskiej w zakresie transportu w sytuacji pandemii COVID-19 podjęte w okresie od stycznia 2020 roku do maja 2022 roku. Wyróżniono dwie grupy działań, bezpośrednio odnoszących się do sektora transportu oraz dotyczących ograniczeń w przepływach pasażerów i towarów, mających pośredni wpływ na funkcjonowanie sektora transportu. Na podstawie przygotowanych szczegóło- wych kalendariów podejmowanych działań możliwe było prześledzenie szybko- ści reagowania organów unijnych i dostosowywania działań do dynamicznie zmieniającej się sytuacji pandemicznej. Działania dostosowawcze dotyczące bezpośrednio sektora transportu miały charakter regulacyjny i interwencyjny. Działania te, mające pośredni wpływ na sektor transportu, dotyczące ogranicze- nia przemieszczania osób w obrębie UE oraz w relacjach z innymi państwami, miały głównie charakter koordynacyjny oraz doradczy. Przeprowadzona analiza wskazuje na dobre dostosowanie podejmowanych działań do sytuacji pande- micznej przy jednoczesnym uwzględnieniu i próbach mitygacji długotermino- wych negatywnych skutków dla sektora transportu. Koordynacyjne działania na szczeblu unijnym spotkały się z uznaniem na arenie międzynarodowej, o czym świadczy zaadaptowanie na własne potrzeby unijnego cyfrowego certyfikatu COVID przez kraje trzecie. Niniejsza monografia jest wynikiem badań realizowanych w Katedrze Mię- dzynarodowych Stosunków Ekonomicznych Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach. Publikację kierujemy do badaczy podejmujących problematykę międzynarodowych stosunków gospodarczych, studentów, praktyków gospodar- czych i tych wszystkich osób, które są zainteresowane aktualnie dokonującymi się przemianami w gospodarce światowej.