Ubezpieczenia społeczne na Górnym Śląsku w latach 1922-1939. Uwarunkowania specyfiki ubezpieczeniowej

Abstract

W listopadzie 1918 roku Polska po 123 latach swoistego niebytu stała się niepodległa i powróciła na polityczne mapy świata. Z chwilą odzyskania suwe- renności sprawujący władzę, pomimo nieuregulowanej ostatecznie kwestii granic i przynależności państwowej Górnego Śląska, natychmiast przystąpili do proce- su scalania w jeden organizm państwowy ziem należących do trzech różnych zaborców. Warto w tym miejscu nadmienić, że nie tylko poszczególne ziemie przynależały do odmiennych systemów polityczno-prawnych, ale także władzę w odrodzonym państwie należało realizować dwupłaszczyznowo:  po pierwsze przezwyciężyć odmienności prawne, administracyjne, monetar- ne, celne, socjalne – zwłaszcza w zakresie ubezpieczeń społecznych i komu- nikacyjnych,  po drugie odbudować, a później rozwijać i unowocześniać potencjał produk- cyjny gospodarki narodowej w celu poprawy konkurencyjności rodzimej produkcji na rynkach zagranicznych i podwyższenia poziomu życia społe- czeństwa. W okresie międzywojennym największe odmienności w zakresie ubezpie- czeń społecznych występowały w górnośląskiej części województwa śląskiego. Odmienność, a wręcz dualizm (obok siebie funkcjonowały dwa systemy ubez- pieczeniowe, to znaczy powszechne i przymusowe ubezpieczenia państwowe oraz dobrowolne ubezpieczenia górnicze – tak zwane ubezpieczenia brackie), wynikały z jednoczesnego zadziałania kilku czynników, w tym: przewagi eko- nomicznej (górnośląska część województwa śląskiego była głównym okręgiem przemysłowym II Rzeczypospolitej Polskiej), struktury społeczno-zawodowej miejscowej ludności (szybko wzrastał odsetek robotników utrzymujących się z pracy w przemyśle, handlu, budownictwie i komunikacji), stosunków własno- ściowych (dominacja kapitału niemieckiego w produkcji przemysłowej i rolni- czej) i na koniec uregulowań prawnych (zapisów autonomicznych gwarantują- cych regionowi szeroko pojmowaną samodzielność). W niniejszej monografii w ramach przedmiotowych rozważań wyraźnie określono trzy komponenty: zakres badań – ubezpieczenia społeczne łącznie z ubezpieczeniami brackimi, granice terytorialne – górnośląska część wojewódz- twa śląskiego, a także ramy chronologiczne – lata 1918-1939 (w przypadku gór- nośląskiej części lata 1922-1939). Jednak poszukując przyczyn odmienności w zakresie ubezpieczeń społecznych opisywanego regionu, w warstwie teore- tycznej cofnięto się do drugiej połowy XIX wieku, to jest do narodzin niemiec- kiego historyzmu, zwłaszcza młodszej szkoły historycznej. Celem pracy jest ukazanie unikatowości rozwiązań w zakresie ubezpieczeń społecznych na Górnym Śląsku w okresie międzywojennym. Tak sformułowany zamiar umożliwił postawienie następującej hipotezy badawczej: poziom rozwoju społeczno-gospodarczego determinuje nie tylko świadomość ekonomiczną, ale także socjalną gospodarującego społeczeństwa. Strukturę publikacji podporządkowano celowi i postawionej hipotezie, co oddaje układ czterech rozdziałów. Rozdział pierwszy – teoretyczny – prezentuje poglądy przedstawicieli niemieckiego historyzmu na rolę państwa w zakresie ochrony ekonomicznych, jak i socjalnych praw gospodarującego społeczeństwa. W rozdziale drugim poruszono dwa istotne problemy: po pierwsze przybliżono „specyfikę zaborową” odrodzonego państwa polskiego w zakresie ubezpieczeń społecznych, a po drugie opisano działania polskich władz zmierzające do zbu- dowania nowoczesnego systemu ubezpieczeń społecznych. W rozdziale trzecim zaprezentowano genezę górniczych ubezpieczeń brackich na Górnym Śląsku, a ponadto opisano wpływ podziału Górnego Śląska oraz zmian w koniunkturze gospodarczej na charakter oraz świadczenia wypłacane przez brackie kasy gór- nicze. W rozdziale czwartym zaś przedstawiono poczynania władz centralnych zmierzające do scalenia ustawodawstwa w zakresie ubezpieczeń społecznych w skali całego państwa. Ponadto w rozdziale tym, wieńczącym rozważania, za- prezentowano stosunek bractw górniczych (ubezpieczonych górników i miejsco- wych przedsiębiorców) do poczynań władz centralnych. Temat pracy i sposób jego prezentacji wymagały zastosowania metod: ana- lizy porównawczej, badań źródłowych, analizy danych statystycznych, a także metody opisu i przeglądu literatury przedmiotu. W monografii wykorzystano opracowania zwarte, ciągłe, archiwalia i druki urzędowe, akty prawne oraz dane statystyczne, ujęte w dołączonej bibliografii. Problematyka specyfiki górnośląskiej części województwa śląskiego w za- kresie ubezpieczeń społecznych w miarę upływu lat cieszy się coraz większym zainteresowaniem, co znajduje potwierdzenie w rosnącej liczbie tematycznych publikacji. W gronie badaczy zajmujących się niniejszym zagadnieniem należy wyróżnić profesor Marię Wanatowicz (jako jedna z pierwszych zainteresowała się tym problemem badawczym, a wyniki swych badań zaprezentowała na fo- rum ogólnopolskim). W tym miejscu należy nadmienić, że Autorzy niniejszej publikacji, śledząc rozwój literatury na wspomniany temat, już w swych wcze- śniejszych publikacjach zajmowali się tak zarysowanym zagadnieniem. Prezen- towana publikacja łączy spojrzenie teoretyczne ze spojrzeniem pragmatycznym, to jest z konkretnymi uwarunkowaniami społeczno-ekonomiczno-politycznymi, ale także ujmuje praktyczne rozwiązania, co niewątpliwie stanowi jej istotny walor.