"Świadoma myśl ludzka" i "ślepy żywioł płodności". Publicystyka Tadeusza Boya-Żeleńskiego w kontekście nowoczesnej "polityki populacyjnej"

Abstract

Publicystyczna działalność Tadeusza Boya-Żeleńskiego rozwijająca się wokół zainicjowanego przez niego ruchu na rzecz "świadomego macierzyństwa" i "regulacji urodzeń" była jednym z najintensywniej dyskutowanych epizodów związanych z przemianami obyczajowości w Dwudziestoleciu międzywojennym. Przyczyniła się do ustalenia i rozpowszechnienia się stereotypowych wizerunków pisarza, uznawanego równie często za rzecznika "postępu duchowego", co za propagatora "życia ułatwionego" 1 , "beniaminka" liberalnych "postępowiczów" zafascynowanych "niskopiennymi myślami" 2 czy wreszcie "Boyszewika", pomijającego w swoich "procesjach z Priapem" najistotniejsze bolączki życia publicznego (Adolf Nowaczyński) 3. Schematyzm tych formuł wynikał nie tyle z braku inwencji adwersarzy, co raczej z wysokiej temperatury sporu, który stopniowo począł zataczać coraz szersze kręgi, dotykając tematów z pogranicza socjologii, polityki oraz ekonomii. Polemika wokół "regulacji urodzeń" odsłoniła w ten sposób cały szereg kwestii spornych, ujawniając przy okazji ukrytą granicę debaty publicznej, nie do końca pokrywającą się z linią tradycyjnych podziałów politycznych oraz ideologicznych. Z dzisiejszej perspektywy widać bowiem jak nowoczesne-w neutralnym znaczeniu tego słowa-postulaty Boya, które obecnie stały się w znacznej części powszechnym elementem praktyk obyczajowych i medycznych, zderzały się z zastrzeżeniami krytyków, przekonanych, że głoszone przezeń hasła przyczynią się do erozji norm kulturowych i rozkładu relacji międzyludzkich. Sporu tego nie sposób rozstrzygnąć jednoznacznie i dziś, tym bardziej że jego zasadnicza oś obrosła z biegiem czasu szeregiem niuansów i zastrzeżeń, można natomiast pokazać, na ile głoszone przez Boya idee uwikłane były w różne praktyki dyskursywne zrodzone z "ducha epoki". U źródeł podjętej przez niego kampanii tkwił impuls etyczny, który patronował