Rocznik Historii Sztuki

Abstract

Wystawność ceremonii pogrzebowych była jedną z cech specyficznej sarmackiej dewocji, związanej z tradycjonalizmem, prowincjonalizmem i pewną orientalizacją, które prowadziły do przesady i rozrzutności w celu osiągnięcia maksymalnego splendoru. Mimo zbieżności liturgii, podobieństw scenariuszy głównych uroczystości oraz zasadniczych elementów oprawy plastycznej, rozwijających się przede wszystkim w Italii od końca XVI w., barokowa pompa funebris w Rzeczypospolitej XVIII stulecia stała się swoistym fenomenem kulturowym na skalę europejską -sceną teatru, na której rozgrywały się długie i pełne przepychu pogrzebowe dramaty.Odmienności te dostrzegali przebywający w Polsce już w końcu XVII w. cudzoziemcy. Najciekawsze obserwacje spisał François-Paulin Dalairac (1626-1689). Francuza dziwiło, że pogrzeby, organizowane zwykle wiele miesięcy po śmierci, pochłaniają ogromne koszty, a towarzyszące uroczystościom huczne biesiady porównać można z ucztami weselnymi. Ceremonia kruszenia insygniów przy wtórze cymbałów, trąb i wystrzałów armatnich w czasie pochówków wojskowych przypominała mu karuzel, mieszaninę żałobnej celebry i imprez typu fête galante. Dalairaca zachwyciły natomiast wspaniałe katafalki i bogate wystroje kościołów, ozdabianych nie jak we Francji czernią, ale wieloma barwami z dominacją purpury 1 .W XVIII-wiecznej Rzeczpospolitej pogrzeby odbywały się średnio około pół roku po zgonie, jednak zdarzały się zarówno pochówki po kilku tygodniach, jak i po kilku latach. Opóźnienia powodować mogły niepokoje społeczno-polityczne lub sprawy rodzinne, jednak główną przyczyną był czas potrzebny na zawiadomienie i przybycie gości, których liczebność świadczyła o wielkości i popularności rodu, oraz na organizację trwającej zwykle kilka dni funeralnej pompy. Należało zapewnić kwatery i wyżywienie dla żałobników i towarzyszących im orszaków, przygotować stypy oraz wynagrodzenia dla osób duchownych, stanowiących zwykle najliczniejszą grupę uczestników ceremonii. Konieczne było ponadto uszycie odpowiednich strojów dla rodziny zmarłego i jego dworu, ozdobienie komnaty, w której umieszczano trumnę przed eksportacją, a przede wszystkim świątyni, gdzie miało się odbyć pogrzebowe theatrum, zatrudnienie w tym celu projektanta i ekipy wykonawców oraz zakupienie i zgromadzenie niezbędnych materiałów. XVIII-wieczny magnacki pochówek był więc wielkim logistycznym przedsięwzięciem, "fabryką pogrzebową", angażującą setki osób, wydarzeniem aktywizującym -co warto podkreślić -ekonomicznie całą okolicę, przenoszącym mody i moduły kulturowe oraz wzory artystyczne. Była to okazja do zarobku dla kupców, kramarzy, właścicieli zajazdów, rzemieślników najróżniejszych specjalności, dla pospólstwa nagradzanego jałmużną, uboższych oraz zamożniejszych, spodziewających się swoistej rozrywki koligatów i znajomych, a także hojnie "regalizowanego" duchowieństwa.