Amasya, kadim tarihi boyunca farklı coğrafyalardan birçok dini ve etnik unsurun göç ettiği, dini ve kültürel çoğulculuğun yaşandığı önemli bir muhacir şehridir. Bu şehrin önemli miktarda göç aldığı coğrafyalardan biri de Kafkasya’dır. H. 490/1097’den itibaren Horasan, Hârezm, İran ve büyük oranda Azerbaycan coğrafyasından Amasya ve çevresine çeşitli Türk obalarının, Türk tayfalarının, tanınmış şahsiyetlerin ve özellikle mutasavvıfların yerleştiği görülmüştür. Bu şehre yerleşen tanınmış mutasavvıflardan biri de 1866’da Amasya’ya hicret eden Mir Hamza Nigârî’dir. Bilinen Türk obaları ise Nigârî vasıtasıyla bu şehri tanıyan ve göç eden Karakoyunlu Azerbaycan Türkleri ve Karapapak Azerbaycan Türkleridir. Karakoyunlu-Karapapak Azerbaycan Türk Tayfalarının tarihi ata yurtları olan Batı/Garbi Azerbaycan’dan Amasya ve çevresine göçleri 1880 yılından sonra başlamış, 1890’dan itibaren yoğunlaşmış, 1896-1901 arasında zirveye ulaşmış, 1901’den sonra azalarak, peyderpey İkinci Dünya Savaşı yılları sonuna kadar sürmüştür. Bu bağlamda çalışmanın amacı, tarihi Batı/Garbi Azerbaycan coğrafyasından Anadolu’ya, özellikle Amasya ve çevresine göç etmek zorunda kalan Karapapak-Karakoyunlu Azerbaycan Türklerinin bu bölgeye göçünün ve yurtlanmak için bölgeyi tercih nedenlerinin izini sürmek; söz konusu saikler içinde, Mir Hamza Nigârî’nin rolünü/etkisini ortaya koymaktır.
Çarlık Rusya’nın 16. asırdan itibaren Kafkasya’ya yönelip, bölgede işgal ve emperyalist politikalarını uygulamaya başlaması üzerine Kafkas halkları bağımsızlıklarını, kültürlerini ve inançlarını tümüyle yitirme tehlikesiyle karşı karşıya kalmışlardır. Bu tehlikeye karşı Nakşibendiliğin Hâlidiyye kolunun yetiştirdiği kâmil insanların nüfuzlu liderleri ve bölgenin halk kahramanları liderliğinde Anadolu’da kurulan Kuva-i Milliye birlikleri tarzında Gazavât/Müridizm özgürlük/azatlık mücadelesi başlatılmıştır. Mir Hamza Nigârî de Gazavât hareketinde yerini alan Hâlidiyye liderlerinden biridir. Bu çerçevede çalışmadan, Nigârî’nin ve bağlılarının, bir kısım Karakoyunlu ve Karapapak Azerbaycan Türklerinin Gazavât hareketinde yerini alması ve hareketin Amasya’ya göçü tetiklemesi-başlatması hususunu anlama fırsatı vermesi beklenmektedir. Araştırılabildiği kadarıyla alanyazında, Azerbaycan coğrafyasından Amasya bölgesine yapılan Karakoyunlu-Karapapak Türk Tayfalarının zorunlu göç nedenleri arasında Mir Hamza Nigârî’nin yerini ve bölgeyi tercih sebeplerini ortaya koyan çalışmaların hemen hemen yok denebilecek boyutta olduğu görülmektedir. Dolayısıyla çalışmanın, bu hususta alana özgün boyutta bir katkı sağlayacağı söylenebilir.
Araştırma, nitel araştırma yöntemlerinden durum çalışması ile desenlenmiştir. Çalışmanın örneklemini, Garbi/Batı Azerbaycan’ın Kazak-Borçalı-Dilican yerleşim birimleri ve çevresinden Amasya ve Bakü bölgesine göç edenlerin çocukları olan 50 yaş üstü yirmi dört kişi oluşturmaktadır. Katılımcıların belirlenmesinde kartopu (zincir) örnekleme yöntemi kullanılmıştır. Yarı yapılandırılmış görüşme tekniği yoluyla elde edilen veriler betimsel yöntemle analiz edilmiştir.
Araştırma sonucunda, Nigârî’nin Kafkasya’da ve Anadolu’da verdiği Gazavât özgürlük/azatlık mücadelesine Amasya’ya göçen Karakoyunlu-Karapapak Azerbaycan Türklerinin atalarının, muhtemelen yöre halkı ile birlikte destek verdikleri/katıldıkları söylenebilir. Ancak alanyazından ve görüşme yapılan kişilerden söz konusu araştırılan topluluk hakkında, Gazavât hareketine katılmış herhangi bir grup veya kişi ismi tespit etmenin mümkün olmadığı anlaşılmıştır. Buna rağmen azatlık mücadelesi, Nigârî’nin ailesi, sevenleri ve bağlılarıyla birlikte Amasya’ya göç etmesine neden olmuştur. Ayrıca Nigârî’ye bağlılığı ve müridi olmalarından ötürü onun yaşadığı yerde yaşamak istemeleri nedeniyle bir kısım Karakoyunlu-Karapapak Azerbaycan Türkünün Nigârî’nin izni/icazeti ile Amasya ve çevresine göçü başlattıkları, Nigârî’nin de son ikametgâhı olan Amasya’yı nihai yurtları olarak seçtikleri söylenebilir. Ancak Amasya ve çevresine göç eden bu toplulukların tamamının Nigârî’nin müridi, bağlıları veya sevenleri olduğu iddia edilmemektedir. Nigârî’nin mürit ve bağlıları, öncü olarak Amasya’da kendisini ziyaret edip yurtlarına döndüklerinde, Amasya’yı bölge halkına anlatmışlar, tanıtmışlardır. Ayrıca bölge halkı, kendi bölgesinden olan bu öncülerin Amasya’ya göç ettiklerini duymuştur. Bu şekilde bölge halkı Amasya’yı tanımış ve yurtlanmak için elverişli bir yer olduğuna kanaat getirmiştir. Zaten Rus işgal ve emperyalizminden bunalan ve özgürlük/azatlık arayan, Nigârî’nin müridi ve bağlıları olmayan yöre halkı da Amasya ve çevresine göç etmeye başlamıştır. Nihayetinde Mir Hamza Nigârî’nin Anadolu’ya hicret ederek Amasya’ya yerleşmesi, Karakoyunlu-Karapapak Azerbaycan Türklerinin Amasya bölgesine göçünü tetiklemiş ve yurtlanmak için Amasya ve çevresini tercih etmelerine neden olmuştur.
