Gaspıralı İsmail Beyin Cedit Mektepleri Üzerine

Abstract

Sovyet Karşıtı Türk siyasî muhacereti, 1917 Ekim İhtilâli ile kendi millî ve siyasî varlık mücadelesini 1917-1922 arasında Rusya içinde tecrübe eden Türk siyasî elitlerine işaret eder. Bu siyasî elitler, Azerbaycan'dan Kırım'a, İdil-Ural'dan Türkistan'a yürüttükleri bağımsızlık hareketlerininl lider kadrosudur da. Fakat Sovyet-Bolşevik Rus karşıtı olarak, Rusya'dan ayrılıp siyasî mülteci olarak Türkiye'ye ve Avrupa'nın çeşitli ülkelerine sığınmışlardır. Yeni Türkiye, Anadolu'da anti-emperyalist millî mücadelenin ardından, Lozan'la beraber kurulduğunda, bu elitlerin de dayandığı milliyet prensibini hayata geçirerek ulus-devlet olarak ortaya çıkan tek Türk ülkesi de oldu. Bu mücadele, söz konusu bu millî muhacirleri olduğu kadar Doğu sömürge Müslüman ulusları için de "kurtuluş"un modeli olmuştur. Rusya Türklüğünün ceditçi nesliydi de. İki ihtilal arasında siyallaşan bu entelektüel elitler iç ideolojik çatallaşmalardan da nasiplerini almışlardı. Kemalist inkılâpları takdir ve tasvip ettiler, bu inkılâpların anlamını Sovyet Rusya idaresindeki "esir" Türk ülkeleri ve Müslüman Doğu için olumlu yorumladılar. Kemalistler, onlar için Müslüman Türk toplumsal değişmesini, ilerlemeyi gerçekleştiren Türk radikalizmini ifade etmekteydi. Bu siyasî muhacerette Azerbaycan Türkleri de, Azerbaycan'ın Sovyet idaresinden kurtuluşu ve bağımsızlığı hedefini bir programla harekete geçerek örgütlendiler.

Vizyoner Bir Lider Olarak Gaspıralı İsmail Bey

“…Çünkü Gaspıralı'nın vizyonu öyle etkili olmuş ve yayılmıştır ki 1914'te sadece Rusya dâhilinde açılan Usûl-i Cedit okulunun sayısı beş bini bulmuştur (Devlet, 1988;Htdıraliyev, 1997;Ortaylı, 1991;Saray, 1987). Yaklaşık olarak 20 yıl içerisinde Rusya bulunan okulların ve medreselerin hemen hemen tamamında Usul-i Cedide göre eğitim yapılmaya başlanmıştır (Temizyürek, 2014).…”

“…Gaspıralı Moskova'da okumuş, Viyana ve Almanya üzerinden Paris'e gitmiş, oradan Londra'ya geçmiş, belli aralıklarla İstanbul'a da gelmiştir (Coşkun, 2012). Türkistan coğrafyasındaki yenileşme hareketlerini zayıf gören Gaspıralı, 1893 yılında Orta Asya'ya gitmiş (Temizyürek, 2014) ve oralarda bu okulların kurulması için propaganda yapmıştır. Okulların yaygınlaşması amacıyla yapılan bu seyahatler sonucunda okulların Azerbaycan'a, Taşkent ve Semerkant'a kadar yaygınlaştırdığı bilinmektedir (Cemiloğlu, 2014).…”

“…Ancak Gaspıralı, bütün bu olumsuzluklara rağmen çalışmış ve okulların başarısını bizzat yaparak, yaşayarak ispatlamıştır (Saray, 1987). Gaspıralı, Usul-i Cedit okullarına karşı çıkanların "Çabuk öğrenilen ilim çabuk unutulur ve dini mektepler bozulacak" gibi bahanelerine cevap vermek için Bahçesaray pazarındaki bir kahvehanede "Akşam Mektebi" açmış ve burada 20 kadar hamal ve bakkal çırağına 40 gün bizzat kendisi ders vererek okuma ve yazmayı öğretmiştir (Temizyürek, 2014;Tuna, 2002). Kırk günde okuma yazmayı öğretebileceğini iddia etmiş ve halk karşısında bu iddiasını ispatlamıştır (Devlet, 2011).…”

“…Kırk günde okuma yazmayı öğretebileceğini iddia etmiş ve halk karşısında bu iddiasını ispatlamıştır (Devlet, 2011). Gaspıralı, her yıl yaklaşık bir ay devam eden bir panayıra giderek orada bulunan Müslüman tüccarlara yeni eğitim yönteminin faydaları hakkında propagandalar yapmıştır (Devlet, 2011;Temizyürek, 2014). Gaspıralı, Bahçesaray'a kadar gelerek Usul-i Cedidi öğrenmek isteyenleri kendi misafirhanesinde misafir etmiş ve 3-4 ay eğitim vermiştir.…”

“…Bu yeni yöntemi savunan hareket de bu nedenden dolayı "Usul-i Cedit" adını almıştır. Ceditçiler ile Kadimciler arasındaki rekabetin ceditçiler yani yenilikçiler lehine sonuçlanması, Cedit Hareketinin yeni bir ivme kazanmasına yol açmıştır (Temizyürek, 2014).…”