سروشتی فەرمانڕەوایی لە عێراقی هاوچەرخدا: پیادەکردنی چەمکەکانی دەستەڵات و توندوتیژی لای هانا ئارێنت

Abstract

پوختەهانا ئارێنت، لە کتێبی ‹سەبارەت بە توندوتیژی›، لە نێوان دەسەڵات و توندوتیژیدا جیاوازیی دەکات. ئەو، بە پێچەوانەی زۆرێک لە بیریارانی سیاسییەوە، لەو باوەڕەدایە کە ئەم دوو چەمکە هاوواتای یەکتر نین، بەڵکو تەواو جیاوازن و سەرچاوە، به‌كاربه‌ر و ئامانجیشیان جیایە. ئارێنت ڕوونی دەکاتەوە کە دەشێت دەسەڵات توندوتیژی یان توندوتیژ دەسەڵات بەکار ببات، بەڵام ئەمە ناکاتە ئەوەی ئەو دوو چەمکە هاوواتان، بەڵکو هەریەکەیان تایبەتمەندیی ڕەوتێکی دیارە. بە بڕوای ئارێنت، فەرمانڕەوای شەرعی، دەسەڵات و تەوژمی دەرەوەی فەرمانڕەواییش، توندوتیژیی بەکار دێنێت. ئەو ددان بەوەشدا دەنێت کە دەشێت دەسەڵات بۆ مانەوەی خۆی، یان لە ترسی داڕمانی، پەنا بباتە بەر توندوتیژی، بەڵام لەو باوەڕەدایە کە ئەم جۆرە لە بەکاربردنی توندوتیژی، با لەلایەن دەسەڵاتی فەرمانڕەواشەوە بێت، شەرعییەتی نییە و شه‌رعییه‌تی ده‌سه‌ڵاتیش ده‌باته‌ ژێر پرسیاره‌‌وه‌. عێراقی دوای 2003 نموونەی وڵاتێکه‌ کە زیاد لە جەمسەرێکی هێزی تێدایە. لەلایەك دامەزراوە دەوڵەتییەکان دەسەڵات و هێزی شه‌رعی و دامه‌زراوه‌ییان هەیە و به‌ یاسا توانای مۆنۆپۆڵكردنی ’توندوتیژیی ده‌وڵه‌تی›یان هه‌یه‌، به‌ڵام هاوكات لە بەکاربردنی توندوتیژی نەسڵەمیونەتەوە؛ لەلایەکی دیکەش تاقم و تەوژمەکانی دەرەوەی دەسەڵاتیش هێزی دیفاكتۆیان هەیه و له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دا كه‌ له‌ ڕۆڵگێڕانی ده‌وڵه‌تی و دامه‌زراوه‌ییدا كاران، به‌ڵام‌ توندوتیژیش یەکێکە لە میکانیزمەکانیان بۆ كارتێكردنی زیاتر له‌ دەسەڵات و وه‌ك بنه‌ما نه‌ك وه‌ك بژارده‌ی دووه‌م لێیان‌ ڕوانیووه‌ و په‌یڕه‌ویان كردووه‌. لەم چوارچێوەیەدا، هەوڵدەدرێت هەردوو چەمکی دەسەڵات و توندوتیژی لای ئارێنت لە عێراقی ئەمڕۆدا پیادە بکرێن و شرۆڤەی ئەوە بکرێت کە ئەوەی لە عێراقدا فەرمانڕەوایی پێدەکرێت دەسەڵاتە یان توندوتیژی، ئایا فەرمانڕەواکانی عێراق توانیویانە پشت بەو میکانیزمانە نەبەستن کە یاخیبوان پشتی پێدەبەستن و دواجار ئایا ئەوەی لە سیستەمی دەوڵەتداریی عێراقدا قسەی دوایین دەکات، دەسەڵاتە یان توندوتیژی. ئەم توێژینەوەیە بە پشتبەستن بە چوارچێوەیەکی تیۆری، کە هەمان تیۆره‌كه‌ی هانا ئارێنتە بۆ جیاکردنەوەی دەسەڵات لە توندوتیژی، هەوڵی وەڵامدانەوەی ئەم پرسانە دەدات و ئامانجیەتی لەم ڕێگەیه‌وە سرووشتی هێز، دەسەڵات و توندوتیژی لە عێراقی هاوچەرخدا شرۆڤە بکات. الملخص حنة آرنت في كتابها «عن العنف» تمييز بين السلطة والعنف، بخلاف الكثير من المفكرين السياسيين، يعتقد آرنت ان هذين المفهومين ليستا مترادفتين، وانما يتمايزان من حيث المصدر والاستخدام وحتى الغاية، يبين لنا آرنت ان السلطة يمكن لها ان تستخدم العنف او لربما العنف تسيير السلطة، ولكن ذلك لا تعني ان المصطلحان مترادفتان من حيث المعنى، بل ان لكل منهما خاصية تجسد اتجاه معين. آرنت يعترف ويقر ان السلطة تلجا الى استخدام العنف من اجل بقائها، او لغرض تفادي الانهيار، ولكن يعتقد ان هذا الشكل من اللجوء الى استخدام العنف، وبالرغم من انه من جانب الحاكم، ليس فقط لا تمتلك الشرعية، بل يضع السلطة برمته امام تساؤل تحدي شرعيتها. العراق ما بعد 2003 تجسد نموذج دولة، فيها اكثر من مركز للقوة، فمن ناحية تمتلك مؤسسات الدولة السلطة والقوة الشرعية لمؤسساتها، بحيث لديهم القدرة على التحكم واحتكار العنف وفقا للقانون، ولكن في نفس الوقت لا يتوانون في استخدام العنف. ومن جهة اخرى هنالك جماعات وطوائف وقوى خارجة عن السلطة يمتلكون القوة كامر واقع للحال في المشهد السياسي العراقي، اضافة الى دورهم الفعال في ادارة الدولة ومؤسساتها، الا ان ممارسة العنف جسدت عن احدى ميكانيزماتهم كمبدأ وليس كخيارهم الثاني، للتاثير اكثر على السلطة. في بحثنا هذا حاولنا، تحليل وتطبيق كلتا المصطلحين السلطة والعنف لدى حنة آرنت في العراق لفترة ما بعد 2003 الى الان، بغية تحليل فيما اذا كان التي تدار بها الحكم في العراق تجسد السلطة ام العنف؟ هل امكن للحكام والقابضين على السلطة في العراق التخلي عن ذلك الالية والميكانيزم التي تعتمد عليها المتمردون؟ واخيراَ هل الكلمة الاخيرة في مسالة ادارة الدولة العراقية هي للسلطة ام للعنف؟ هذا البحث بالاعتماد على اطار نظري، التي تمثل نفس منهج آرنت لفصل السلطة عن العنف، يحاول الاجابة علة جملة التساؤلات التي طرحناها، ويهدف في هذا السبيل الى ان يحلل طبيعة القوة، السلطة، العنف، في العراق الراهن