Η ρητορική των contiones του Κικέρωνα

Abstract

Ερευνούμε τη ρητορική που απευθύνεται στον populus Romanus της res publica, την eloquentia popularis, με βασικό όχημα τις contiones, δηλαδή του λόγους ενώπιον του λαού, του Κικέρωνα. Επομένως σπουδαίος είναι για μας ο ρόλος του populus Romanus ως ειδικού ακροατηρίου των κικερώνειων contiones, υπό την έννοια ότι το ακροατήριο αυτό είναι οργανικό στοιχείο ενός ιδιότυπου πολιτεύματος, τέτοιου που πράγματι ήταν η res publica. Αναπόφευκτα η διερεύνηση του ερωτήματος αυτού μάς υποχρεώνει να εξετάσουμε και τις εκφάνσεις αυτού του πολιτεύματος, όπως αυτές εντοπίζονται στους συγκεκριμένους λόγους. Με βάση τα παραπάνω οργανώσαμε την πορεία της έρευνάς μας, η οποία αντλεί γόνιμα στοιχεία και από τον νεοϊστορικισμό, και καταλήξαμε στα εξής συμπεράσματα:α) Η ρωμαϊκή ρητορική θεωρία, η οποία αναπτύσσεται στο έργο του Κικέρωνα στην πλήρη μορφή της, εκπηγάζει από τη ρητορεία που ως εκ του είδους του απαιτεί το πολίτευμα της res publica και εμπλουτίζεται από τα επιτεύγματα της αντίστοιχης ελληνικής, αφορά κατεξοχήν τη ρητορική ενώπιον του πλήθους.β) Η ιστορική αποτίμηση της ρωμαϊκής συμβουλευτικής ρητορικής από τον ίδιο τον Κικέρωνα γίνεται στη βάση δύο τάσεων, των οποίων η συγκρουσιακή πορεία εντοπίζεται καθαρά από την εποχή των Γράκχων και μετά: τους ρήτορες turbulenti (=δημαγωγοί) και τους ρήτορες in praesidiis rei publicae (=φύλακες του πολιτεύματος).γ) Η πληρέστερη έκφραση της δεύτερης τάσεως, ως κορύφωση μάλιστα της εξελικτικής της πορείας, στην πολιτική ρητορική της Ρώμης είναι οι contiones του Κικέρωνα.δ) Το πρώτο βήμα στη σύνταξη των λόγων αυτών (inventio= εύρεση) εκκινεί από την επιλογή της κατάλληλης δομής (dispositio) του ρητορικού λόγου, που εξυπηρετεί κατά τον καλύτερο δυνατό τρόπο την επίτευξη των συγκεκριμένων κάθε φορά, όσο και σπουδαίων, πολιτικών στόχων.ε) Η πειθώ των λόγων βασίζεται στέρεα σε μια καθαρά λογική επιχειρηματολογία (argumenta) υψηλού επιπέδου, δείγμα σεβασμού προς τη νοημοσύνη των ακροατών και στην αποφασιστική σημασία του ρόλου τους στην όλη διαδικασία. Κοντά πάντως σε αυτήν την επιχειρηματολογία, ο ρήτορας επιστρατεύει τα μέσα του ήθους (mores) και του πάθους (miseratio), τον χειρισμό των οποίων, χάρη στις φιλοσοφικές του σπουδές, γνωρίζει και αξιοποιεί άριστα και καθόλου υποκριτικά, στην προσπάθειά του να δικαιολογήσει και σε επίπεδο αρχών και αξιών τις επιλογές που ζητά από τους πολίτες να επικροτήσουν. Σπουδαίο ρόλο στη διαμόρφωση πειθούς διαδραματίζουν και οι πνευματώδεις αστεϊσμοί (facetiae). στ) Ως προς τις έννοιες με βαρύνουσα πολιτική σημασία, που διαμορφώνουν και τη βαθύτερη ουσία του πολιτικού μηνύματος των λόγων, συμπεραίνεται ότι οι maiores (=πρόγονοι) κατ’ αρχάς εμφανίζονται ως πρόγονοι όλων των Ρωμαίων ανεξαρτήτως κοινωνικής προέλευσης. Το επίπεδο της auctoritas (=κύρος) μεμονωμένων προσώπων, από την άλλη, συνδέεται με τον βαθμό της λαϊκής αποδοχής αυτών των προσώπων. Και τα συλλογικά όργανα πάντως διαθέτουν auctoritas, με σπουδαιότερη αυτήν της Συγκλήτου και κυρίως του populus Romanus, από τον οποίο εκπορεύεται ουσιαστικά και η auctoritas όλων των άλλων, προσώπων ή συλλογικών οργάνων της res publica. Η libertas (=ελευθερία) εξάλλου αποτελεί τη θεμελιώδη έννοια επί της οποίας εδράζεται το ρωμαϊκό πολίτευμα και σημαίνει την προσωπική ελευθερία του πολίτη, την πολιτική ύπαρξη και ανεξαρτησία του κράτους έναντι εξωτερικών εχθρών και τη διασφάλιση αυτού του πάτριου πολιτεύματος από την απειλή των εσωτερικών του εχθρών. Τέλος, η res publica, ως ιδιαίτερη πολιτειακή οντότητα, παρουσιάζεται στις contiones να έχει καθαρά φιλελεύθερη και δημοκρατική βάση, με διακριτούς όμως τους ρόλους όλων των βασικών πολιτειακών της οργάνων, δηλαδή αξιωματούχων, Συγκλήτου και λαού, ώστε να επιτυγχάνεται η απαραίτητη ισορροπία που εξασφαλίζει τη θέση όλων μέσα σε αυτήν παράλληλα με τη διατηρήση της βασικής της φυσιογνωμίας. Η βασικότερη παθογένεια της res publica πάντως εμφανίζεται να είναι η δημαγωγία, που απειλεί να τη μετατρέψει σε απολυταρχία.ζ) Η ποιότητα της σχέσης ομιλητή – κοινού ανιχνεύεται μέσα από συγκεκριμένες ρητορικές στρατηγικές και πρώτα-πρώτα με τη χρήση της τυπικής προσφώνησης Quirites (=πολίτες), η οποία λειτουργεί κυρίως προς την κατεύθυνση της εξασφάλισης της προσοχής του πολυπληθούς ακροατηρίου στα διάφορα τμήματα του λόγου. Επίσης από το φιλοσοφικό σχήμα honestum – utile (=αγαθό-χρήσιμο) o ρήτορας προκρίνει την υποστήριξη του πρώτου μέρους, υπό την έννοια όμως ότι επί της ουσίας τα δύο αυτά μέρη δεν αντιτίθενται μεταξύ τους, καθώς τελικά και στην πολιτική το honestum ταυτίζεται με το utile. Εξάλλου ο ρήτορας δεν προσπαθεί να προκαλέσει invidia(=μίσος) στο ακροατήριό του έναντι πολιτειακών οργάνων της res publica, αλλά το στρέφει με σφοδρότητα μόνο εναντίον συγκεκριμένων προσώπων που η δράση τους απειλεί το πάτριο πολίτευμα, δηλαδή του Κατιλίνα και των αδελφών Αντωνίων. Ούτε στην προσφορά παροχών (largitiones) καταφεύγει ο ρήτορας ενώπιον του ακροατηρίου του· αντιθέτως το θέτει συχνά προ των ευθυνών του για τη διατήρηση της res publica. Προκαλεί πάντως ο ρήτορας φόβο στο κοινό του, ενίοτε και με υπερβολές, όχι όμως συνολικά δυσανάλογο προς τα πραγματικά διακυβεύματα. Η επίκληση του θείου στις contiones του Κικέρωνα αξιοποιείται, για να προκαλέσει πάθος, αλλά και ως απόδειξη της ειλικρινούς ευσέβειας του ρήτορα, την οποία κατά το μάλλον ή ήττον συμμεριζόταν και το κοινό του. Η ιστορία, πάλι, όπως αναδεικνύεται από τους υπό πραγμάτευση λόγους, προϋποθέτει ένα ακροατήριο που κατά βάση την ξέρει καλά. Τέλος, και η αξιοποίηση της φιλοσοφίας, η οποία περιλαμβάνει σχεδόν το σύνολο του επιστητού της εποχής, αποδεικνύει ότι το ακροατήριο της contio μπορεί να την παρακαλουθήσει σε ικανοποιητικό επίπεδο, ώστε και αυτή να καθίσταται αναπόσπαστο τμήμα της eloquentia popularis.