Αστικοί Μετασχηματισμοί Και Εξέλιξη Πόλεων - Λιμανιών Της Ανατολικής Μεσογείου (19ος - 20ος Αιώνας)

Abstract

Οι πόλεις του 19ου αιώνα γνωρίζουν θεαματικές αλλαγές στην αστική τους μορφή εξαιτίας των νέων τάσεων στο παγκόσμιο εμπόριο και στις διεθνείς μεταφορές, με τις πόλεις-λιμάνια να πρωταγωνιστούν. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία γνώρισε αυτή την αλλαγή στο αστικό πρότυπο κατά τη διάρκεια του δέκατου ένατου αιώνα, όταν οι εμπορικές οδοί άλλαξαν τις κατευθύνσεις τους προς τους λιμένες αντί των παραδοσιακών χερσαίων εμπορικών κέντρων. Η αστική ανάπτυξη έφερε νέες λειτουργίες στις πόλεις και οδήγησε σε αλλαγές στην κοινωνικοοικονομική διάρθρωση. Ο αντίκτυπος της ευρωπαϊκής επιρροής και των τοπικών δυνάμεων διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην αλλαγή της κοινωνικοοικονομικής δομής και στην αλλαγή του αστικού προτύπου, ώστε οι πόλεις-λιμάνια να γίνουν μάρτυρες μιας αστικής μεταμόρφωσης (Hanssen, 2005a; Ozturk, 2006). Οι πόλεις με θαλάσσιο μέτωπο παρουσίαζαν πάντα αυξημένο ενδιαφέρον όσον αφορά στον τρόπο που διαχειρίζονταν τον παραθαλάσσιο χώρο και τις επιδράσεις των εκάστοτε επιλογών στο πολεοδομικό περιβάλλον. Η Σμύρνη, η Βηρυτός, η Αλεξάνδρεια, η Θεσσαλονίκη και η Κωνσταντινούπολη, αποτελούν εκείνες τις πόλεις-λιμάνια της Ανατολικής Μεσογείου των οποίων η ανάπτυξη από το 1840 και μετά προέκυψε ως συνέπεια του εκσυγχρονισμού και της ενίσχυσης των σχέσεων με την Ευρώπη. Συνεπώς, η επιλογή της συγκεκριμένης χρονικής περιόδου δεν είναι τυχαία καθώς τότε συντελέστηκαν οι μεγάλες μεταρρυθμίσεις των Τανζιμάτ μετατρέποντας καθοριστικά την εικόνα των οθωμανικών πόλεων. Το ζητούμενο λοιπόν που προκύπτει είναι ποιοι είναι εκείνοι οι προσδιοριστικοί παράγοντες που επέδρασαν στη διαδικασία του αστικού μετασχηματισμού των πόλεων και με ποιο τρόπο (Αναστασιάδου, 2008). Ιδιαίτερο όμως ενδιαφέρον παρουσιάζει και η εξέλιξη των εν λόγω πόλεων μετά την κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στα Βαλκάνια και στον Αραβικό κόσμο και την ανάδυση των εθνικών κρατών. Για το λόγο αυτό, η έρευνα συνεχίζεται και στον 20ο αιώνα,όπου οι πόλεις βρίσκονται σε διαδικασία οικοδόμησης μίας νέας αστικής ταυτότητας, ανασχηματίζοντας το παρελθόν τους καθιστώντας το κομμάτι του σύγχρονου πλέον κράτους-έθνους όπου ανήκουν. Το κεντρικό ερευνητικό ερώτημα της διατριβής είναι η διερεύνηση των κυριότερων ενδογενών και εξωγενών παραγόντων που οδήγησαν τις εν λόγω πόλεις στο να αναπτυχθούν και να εδραιωθούν σε διεθνές περιβάλλον σε πρώτο χρόνο, και εν συνεχεία τις αιτίες που τις οδήγησαν είτε στην απογείωση, είτε στην στασιμότητα είτε ακόμη και στην εν μέρει παρακμή τους. Απώτερος σκοπός είναι οι υπό έρευνα περιπτώσεις να αποτελέσουν παραδείγματα προς ‘αποφυγήν’ ή προς ‘μίμηση’ από άλλες πόλεις, προσαρμοσμένα βέβαια πάντα στις σύγχρονες αναπτυξιακές συνθήκες και προκλήσεις. Η εν λόγω διατριβή δεν υπάγεται στην κατηγορία της αστικής ιστορίας και για αυτό το λόγο δεν προσεγγίζεται από την οπτική γωνία του ιστορικού ερευνητή και τη λεπτομερή καταγραφή δεδομένων, αλλά προσεγγίζεται μέσω της επιστήμης της αστικής και περιφερειακής ανάπτυξης και της αστικής γεωγραφίας υπό την οπτική γωνία του πολεοδόμου, όπου βαρύνουσα σημασία έχουν οι σχέσεις και οι αλληλεπιδράσεις των ανθρώπων με τον χώρο, τοποθετημένες σε ένα συγκεκριμένο χρονικό πλαίσιο. Ωστόσο, η μεθοδολογική προσέγγιση δύναται να υιοθετηθεί και σε άλλες ερευνητικές διαδικασίες συγκριτικής πολυπαραγοντικής αξιολόγησης με ποιοτικά κυρίως χαρακτηριστικά μεταξύ αστικών ή μη περιοχών. Η πρωτοτυπία της διατριβής έγκειται στο γεγονός ότι δεν πραγματοποιείται μία περιγραφική αποτύπωση των χαρακτηριστικών των πέντε υπό έρευνα πόλεων μίας χρονικής περιόδου αλλά εντάσσονται, μέσω συγκριτικής προσέγγισης, σε ένα ευρύτερο πλαίσιο όπου αποτιμώνται οι καλές και οι κακές αναπτυξιακές πρακτικές. Ερευνά το αίτιο και το αποτέλεσμα μέσα σε ένα ευρύ φάσμα δεδομένων: πολιτικών, πολιτισμικών, κοινωνικών, οικονομικών, τεχνολογικών. Εξίσου καίριο είναι το γεγονός ότι η διατριβή δεν αρκείται απλά στην αναφορά των συγκεκριμένων πρακτικών αλλά αποτιμά και τη βιωσιμότητά τους στο χρόνο σε όλα τα επίπεδα: οικονομικό, κοινωνικό, περιβαλλοντικό,πολιτισμικό ώστε να εξαχθούν ολοκληρωμένα και ασφαλή συμπεράσματα. Η αποτίμηση αφορά τόσο τις καλές πρακτικές που υιοθετήθηκαν από τους policy makers και τους planners της εποχής, ενισχύοντας την αναπτυξιακή δυναμική και φυσιογνωμία των πόλων, όσο και τις κακές πρακτικές που οδήγησαν στη μεγέθυνση σε βάρος της ανάπτυξης, στην κατασπατάληση των πόρων, στην απώλεια της ιδιαίτερης ταυτότητας των πόλεων και της κυριαρχίας οικονομοκεντρικών λογικών σε βάρος των ανθρωποκεντρικών. Εξάλλου, τα συμπεράσματα της διατριβής δύνανται να λειτουργήσουν ως «οδηγός» για την αποφυγή παρόμοιων αρνητικών καταστάσεων όπως για παράδειγμα την απώλεια της συλλογικής μνήμης και ταυτότητας και να προβλέψουν μελλοντικές αστικές τάσεις.