Widok i przestrzeń. Konstruowanie krajobrazów w Bieszczadach

Abstract

terenie Bieszczadzkiego Parku Narodowego różni się od doświadczeń pracowników parku, co wpływa na podejmowane przez niego w terenie działania i uzyskany materiał (Połomski 2010, s. 59). Zwraca jednak uwagę na istotne problemy modelujące sposoby postrzegania krajobrazu przez mieszkańców: bezrobocie, emigrację, strach przed ekspansywnymi wilkami, upadek rolnictwa, poczucie braku perspektyw 2. Z kolei Syrnyk opiera swoje rozważania na teorii aktora-sieci (ANT) Bruno Latoura. Autor stara się wyjść poza esencjalizującą matrycę historiografii narodowych i Bieszczady postrzega jako sieć relacji, w ramach której krajobraz, rozumiany jako góry, las i ziemia, jest jednym z aktorów (aktantów) i "podstawą każdej lokalnej sieci relacji w Bieszczadach" (Syrnyk 2018, s. 371). Szczególne znaczenie Syrnyk przypisuje lasom, w których chroniła się ludność cywilna i partyzanci, i które stały się miejscem konfrontacji tych, którzy chcieli przeżyć i zostać na swojej ziemi, oraz tych, którzy reprezentowali nowy ośrodek władzy. Po wysiedleniach las zaczął rozprzestrzeniać się na opuszczone tereny, co w szybkim tempie prowadziło do zanikania dawnego układu osadniczego i z czasem miało przekształcić się w kapitał turystyczny: region stał się jednym z najbardziej zalesionych w Polsce, ostoją wyjątkowych gatunków roślin i zwierząt, co z kolei spowodowało, że zaczął być kojarzony z atrakcyjną turystycznie dzikością (Syrnyk 2018, s. 372). Obok zasobów naturalnych, które tworzą krajobraz, Syrnyk wymienia ważnych dla niego aktantów, przechowujących pamięć o dawnych Bieszczadach: granice administracyjne i państwowe (wraz z budkami strażników i zasiekami), domy i inne budynki, cerkwie, kościoły, cmentarze, krzyże przydrożne, kapliczki, szlaki kolejowe i drogi (Syrnyk 2018, s. 371-373). Idąc dalej za inspiracjami z Latoura, można stwierdzić, że obiekty w przestrzeni stają się podmiotami, które "także posiadają sprawczość", a każda rzecz, która wprowadza jakąś różnicę w działaniu innego podmiotu, jest aktorem (aktantem), a więc i podmiotem (Latour 2010, s. 537). Niedostrzeganie tych powiązań i wzajemnych zależności Latour wiąże m.in. z dominacją pozornie słusznego rozróżnienia między tym, co materialne, a tym, co społeczne, i postuluje ich splatanie, odrzucenie tego sztucznego podziału 3. Nie chodzi tu jednak o ustanawianie symetrii pomiędzy tym, co ludzkie, i tym, co pozaludzkie, ale raczej o znoszenie nieuzasadnionej asymetrii między działaniem ludzi a światem materialnym (Latour 2010, s. 542-544). Podobnie na udział rzeczy (rozumianych jako fizyczne obiekty) w życiu społecznym patrzy Bjørnar Olsen, rzecznik uznania podmiotowości i przypisania działań, intencji oraz władzy czynnikom pozaludzkim. Traktuje on rzeczy-obok ludzi, zwierząt i roślin-jako "byty w świecie" (Olsen 2010, s. 565). Ubolewa jednak, że strona materialna bytów w świecie (poza ciałem ludzkim) jest pomijana, nawet we współczes nych studiach nad krajobrazem, w których nie dość uwagi, jego zdaniem, poświęca się własnościom i zdolnościom samej materii. Są to te cechy rzeczy, "które