Türk-Amerikan İlişkilerinde Chester Projesi

Abstract

Osmanlı Devleti, XIX. yüzyılın ortalarından itibaren içinde bulunduğu siyasi, askeri ve ekonomik durgunluğun giderilmesi için batılı yatırımcılara imtiyazlar vererek ülkenin kalkınmasını ve modernizasyonunu sağlanmaya çalışmıştır. Bu girişimlerden biri de Amerikan sermaye çevrelerine verilen Chester Projesi’dir. Bu proje ile Amerikalı yatırımcılar Doğu Anadolu ve Osmanlı Devleti’nin hâkimiyetinde olan Irak topraklarında bir demiryolu ağı kuracak ve bu demiryolu ağı çevresinde belirli mesafedeki yer altı kaynaklarını işletecekti. Projeye çerçevesinde Doğu Akdeniz ve Karadeniz’de liman yapılması da planlanmıştır. Amerikalı Amiral Kolby Mitchell Chester’ın Osmanlı Hükümeti’ne bu yönde bir teklif sunması Türk yetkililer tarafından olumlu karşılanmıştır. Bu proje 1908–1914 ve 1922–1923 süreci olmak üzere iki dönemde ele alınmıştır. 1908–1914 döneminde Chester Projesi’nin altyapısı oluşmuş ancak Birinci Dünya Savaşı çıktığından dolayı uygulamaya konamamıştır. İkinci dönem olan 1922–1923 evresinde de Ankara Hükümeti sunulan yeni projeye sıcak bakmıştır. Çıkış noktası demiryolu yapımı olan bu proje, Amerika tarafından ham madde ve petrol dolayısıyla bölgenin tüm enerji kaynaklarının Amerika’nın yararına kullanılması için bir araç olarak görülmüştür. Ankara Hükümeti, girişimcilerden ve Amerikan Hükümeti’nden gerek Musul Meselesi’nde gerekse diğer konularda bir destek görmediğinden dolayı Chester Projesi’ni iptal etmiştir. Böylece Amerika’nın Chester Projesi’yle Yakındoğu kaynaklarını tekel altına alma planı yarım kaldığı gibi Osmanlı ve Ankara Hükümetlerinin Amerikan sermaye ve yatırımından istifade etme düşüncesi de sonuçsuz kalmıştır. Dolayısıyla bu çalışma Osmanlı arşiv belgeleri, hatıralar ve telif eserlerden yararlanılarak aydınlatılmaya çalışılmıştır.