Tanzimat Sonrası Gayrimüslimlerin Dini Mimari Faaliyetleri: Samsun Kasabası Kiliseleri (1866 – 1990)

Abstract

Osmanlı’da Tanzimat’ın ilanıyla (1839) birlikte gayrimüslimlerin ibadethane ve okul gibi kamusal yapılarının inşasını kolaylaştıran kararlar, şehirlerde kendilerinin mimari faaliyetleri de arttırmıştır. Gayrimüslimler başta ibadethaneler olmak üzere, çok sayıda yapının inşası için hazırlamış oldukları mimari projelerle Babıali’ye başvuruda bulunmuşlardır. Bu başvurular Osmanlı tarafından kayıt altına alınmış, mahallinde yapılan incelemelerle tespitlerde bulunulmuş ve inşaları için ruhsat belgeleri hazırlanmıştır. Bu bağlamda gayrimüslimlerin ibadethane ve mektep inşalarına dair çok sayıda kaydın bulunduğu bir yer olarak Samsun önemli bir konumdadır. Samsun Kasabası’nda Tanzimat’ın ilanından sonra Milli Mücadele dönemine kadar (1914) beş kilise ve bununla birlikte kiliselere bağlı çok sayıda okul ve misafirhanenin inşasına izin verilmiştir. Gerek inşa mahalleleri gerekse de mimari özellikleri bakımından bu kiliseler, gayrimüslimlerin kent yapılanmasında ön plana çıkan yerlerini göstermesi bakımından önemlidir. Aktif şekilde ibadete açık olan bu yapılar, sonrasında siyasal ve politik nedenlerle önce işlevsel olarak dönüştürülmüş ya da biçimsel değişiklere uğramışlardır. Günümüze sadece bir yapının ulaşabildiği kiliselerin dönüşüm sürecinde de kent belleği içerisinde edindikleri yer özel ve farklı olmuştur. 
 Bu çalışma Tanzimat sonrası Samsun Kasabası’nda inşa edilen kiliseleri, inşa kararları, şehir yapılanmasındaki rolleri ve mimari nitelikleriyle konu edinmektedir. Çalışmada kiliseler aracılığıyla gayrimüslimlerin şehrin sosyal ve politik bağlamında yerlerinin tespit edilebilmesi amaçlanmıştır. Bu bağlamda öncelikle Tanzimat sonrası ilk kilisenin inşa edildiği 1866 tarihinden başlayarak kiliseler ve bunlarla birlikte yapımına izin verilen diğer yapılar Osmanlı arşiv belgeleriyle ve mevcut fotoğraflarıyla irdelenmiştir. 1914 sonrasında kiliselerin işlevsel ve biçimsel dönüşümleri ve şehir örgütlenmesinde yeni kullanım şekilleri, belgeler, gazete haberleri ve diğer yazılı dokümanlarla tespit edilerek ikinci bölümde aktarılmıştır. Her iki dönemin bulguları değerlendirme bölümünde analiz edilerek gayrimüslimlerin inşa izinleri, kent içerisinde yer seçimleri ve sosyokültürel etkileşimleri karşılaştırılmıştır. Sonuç olarak çalışma gayrimüslimlerin Samsun Kasabası’nda kaybolmuş olan kültürel mirasını açığa çıkarırken aynı zamanda bu mirasın süreç içerisindeki değer dönüşümü de tartışmaktadır.