Polski system ubezpieczeń gospodarczych w rolnictwie i sferach pokrewnych, w trakcie procesów akcesyjnych oraz członkostwa w UE. Wybrane aspekty. Część II: Okres przynależności Polski do UE

Abstract

Trwający blisko 15 lat okres przygotowawczy do osiągnięcia przez Polskę członkostwa w Unii Europejskiej, polegający zarówno na przeniesieniu na grunt polski prawodawstwa unijnego, w tym także ubezpieczeniowego, jak i na kształtowaniu krajowego systemu ubezpieczeń dla szeroko pojmowanego rolnictwa i obszarów wiejskich, nie zdołał jednak (mimo przyjęcia modelu europejskiego) dokonać zmian, które w wystarczający sposób podniosłyby system ubezpieczeń rolniczych z długotrwałego kryzysu trwającego od 1990 roku. Nie wykorzystano również w pełni możliwości oferowanych w ramach polityki wspólnotowej, związanych m.in. z poszerzeniem palety asekuracyjnej o nowoczesne rodzaje ubezpieczeń zabezpieczających różne rodzaje ryzyk oraz o tradycyjną formę transferu ryzyka znaną z wcześniejszych okresów historii polskich ubezpieczeń, jaką jest wzajemność ubezpieczeniowa. Równocześnie, w okresie poakcesyjnym, znacznemu rozszerzeniu uległa grupa strukturalnych narzędzi służących zarządzaniu ryzykiem w rolnictwie, wykraczająca poza sferę ubezpieczeń. Przyczyny strukturalnego kryzysu ubezpieczeń gospodarczych rolnictwa i sfer pokrewnych (w latach 1990–2004) leżały zarówno w przesłankach natury ustawowej (likwidacja systemu ustawowych ubezpieczeń rolnych), jak i błędach we wdrażaniu rynkowego modelu ubezpieczeń w Polsce. Szczególnym przejawem owych błędów było dogmatyczne i wybiórcze pojmowanie ideowej zasady ustrojowej wolności umów w ubezpieczeniach rolnych, z jednoczesną aprobatą dla prawnego i ekonomicznego obowiązku zawierania takich umów w innych rodzajach ochrony ubezpieczeniowej. Przedmiotem zawartej w niniejszym opracowaniu (części I i II) problematyki2 jest analiza tworzenia i wdrażania modelu ubezpieczeń wzmiankowanych sektorów na tle legislacji i praktyki, w ramach zjednoczonego rynku ubezpieczeń rolnych w okresie realizacji procesów przygotowujących wejście Polski do Unii Europejskiej (UE) – część I opracowania, a następnie w realizacji nowego systemu ubezpieczeń w modelu rynkowym – część II opracowania. Przeprowadzona przez autorów analiza prawno-organizacyjnych uregulowań obowiązującego systemu ubezpieczeń rolnych w latach 2004–2022, z uwzględnieniem regulacji i innych instrumentów oddziaływania oferowanych/wprowadzanych przez organy i instytucje unijne, wykazuje oraz potwierdza stawianą tezę, że negatywne skutki wywołane przemianami natury ustrojowo-rynkowej wczesnego okresu gospodarki rynkowej odczuwane były w całym okresie dotychczasowej przynależności Polski do UE. Były one pogłębione dodatkowo zewnętrznymi zjawiskami natury przyrodniczo-społecznej oraz szeregiem przyczyn natury wewnętrznej3. Te ostatnie, związane z zawieraniem i wykonywaniem umów ubezpieczenia, charakteryzują się głęboką i charakterystyczną dla systemu ustrojowego gospodarki liberalnej komercjalizacją stosunku umownego oraz nierównowagą cywilno-prawną stron umów (na korzyść strony podażowej). Autorzy pracy – poddając analizie wybrane akty prawne, dostępne raporty oraz literaturę naukową przedmiotu, a także na podstawie własnych doświadczeń jako uczestników rynku ubezpieczeń gospodarczych w Polsce – wskazują przede wszystkim właśnie na rozwiązania ustrojowe, a także, co za tym idzie – organizacyjne jako jedne z podstawowych źródeł kryzysu systemu ubezpieczeń gospodarczych w polskim rolnictwie oraz sferach do niego zbliżonych. Biorąc pod uwagę powyższe, celem części II opracowania jest więc przede wszystkim identyfikacja objawów nieprawidłowości wywołujących rosnące zagrożenia ryzykiem oraz umiejscowionych w ubezpieczeniowych stosunkach prawnych, istniejących na gruncie ubezpieczeń rolnych ukształtowanych po przystąpieniu Polski do UE. Wskazują one niezmiennie na potrzebę ustawicznej modernizacji systemu z uwzględnieniem tak dobrodziejstw, jak i problemów związanych z prowadzeniem wspólnej polityki rolnej i zarządzaniem ryzykiem w rolnictwie, na jednolitym rynku europejskim. Słowa kluczowe: kryzysy ubezpieczeń, polski system ubezpieczeń rolnych, system ubezpieczeń rolniczych w UE, ubezpieczenia rolne, zarządzanie ryzykiem w rolnictwie