Osmanlı İmparatorluğunda Siyasal İdare ile Finansal İdare Arasındaki Güç Mücadelesi: Balta Limanı Anlaşması’ndan Birinci Dünya Savaşı’na

Abstract

İdare kelimesi, birçok anlamının yanı sıra yöneltmek, harekete geçirmek, işletmek, işin sonunu tanzim etmek anlamlarına da gelir. 1800’lü yıllar boyunca, yapılan birçok işin ve atılan birçok adımın sonunun tanzim edilmesi ve birbirlerine anlamlı bir şekilde bağlanması hususunda iki idare, adı konulmamış bir mücadele içerisindeydi. Kabaca bunları, devleti idare edenler ve finansman temin edenler olarak belirleyebiliriz.
 Devleti idare edenler, gücü çekinmeden kullanmalarına rağmen bekledikleri sonuçları alamamışlardır. Bu çalışmada istenilen sonucun alınamamasının sebeplerini 1838 Balta Limanı Antlaşması (BLA) ile başlayıp Birinci Dünya Savaşına kadar süren bir zaman dilimi içerisinde çözümlemeye çalıştık. 
 BLA, yabancılar ve özellikle de Büyük Britanya ile yapılan kapsamlı bir ticaret anlaşmasıdır. Uluslararası ticaret ile birlikte uluslararası ödemeler sistemi de anlaşma gereği doğal bir sonuç olarak ortaya çıkmıştır. Bu sistem, Batı’da gelişen bankacılık yapılanmasının Osmanlı’ya girip yerleşmesine de vesile olmuştur. 
 Sürecin başında, ticari gelişmeler ve getirilen krediler Osmanlı’da ekonomik büyüme ve görece bir rahatlama oluşturmuştur. Ancak kredi döngüsünün yerleşmeye başlaması ve geri ödemelerin zorlanması ile sürecin siyasi sonuçları da ortaya çıkmaya başlamıştır. İşte mezkur mücadeleyi de tam bu noktada görmeye başlıyoruz.
 Siyasi süreçlerin ortaya çıkması ile de krediler sorgulanmaya başlanmıştır. Lakin sorgulamalar sistemin kendisine yönelik değil işletimine yönelik yapılmıştır. Bu çerçevede “daha iyi” çalışacağına inanılan hükümetler ve bakanlar gelip gitmiştir. Osmanlı’daki çöküşün durdurulması yönünde birçok çalışmalar yapılmış ve nitelikli adımlar atılmıştır; lakin bir sonuç alınamamış ve bürokrasi de süreci tam olarak anlayamadığı için çaresiz kalmıştır. 1889 İttihat ve Terakki Cemiyetinin kurulumuna kadar götüren bu sürecin temelinde para kredi sistemi var olmakla birlikte görünen yüzünde siyasi kriz baskındır. Krizler siyasi olarak tanımlanınca çözüm olarak da yapısal siyasi adımlar atılması esas alınmıştır.
 Devletin idaresi, sultan ve devlet bürokrasisi (ilmiye, kalemiye, seyfiye) sınıflarından oluşmaktaydı. Meşrutiyet yönetiminin sorunlara çözüm olacağı yönünde bir anlayış oluşmuştu. Bu anlayışın öncülerinden biri de Mustafa Reşit paşa idi. Birinci adım 1876 tarihinde atıldı ve I. Meşruti Meclis açıldı; lakin aynı dönemde padişah II. Abdülhamit tarafından kapatıldı. İkinci adım bundan 32 sene sonra 1908 tarihinde atıldı ve daha kalıcı oldu. II. Meşrutiyet döneminde Meclis, iktidarın bir bölümüne bütünleşmiş ve idarenin ortağı olmuştu. Bu dönemde görece olarak padişah idari pozisyonunu yitirmiş olup iktidar tamamıyla ittihatçı paşalara ve Meclis’e geçmişti. İşte bu ittihatçı grup, Osmanlı’da iki dönem iktidar olmuş ve Cumhuriyet’te ise bir dönem iktidarı oluşturmuştur. 
 
 Bu süreç içerisinde Osmanlı’da kredi ve bankacılık ile ilgili bir bilgi birikimi de oluşmuştu. Hükümetler için finans sitemi ve bankacılık, ekonomi sisteminin kalbi pozisyonundaydı. Genel ekonomi kurgusu içerisinde finans ve onun kurumları olan bankalar, cari sistemin olmazsa olmazları olarak tebarüz etmişlerdi. Bunu gören ve bilen iktidarlar kendi kontrollerinde bir banka kurma girişiminde bulundular. 
 Meşruti yönetimin ilk dönemindeki iktidar kadroları, 1911’den itibaren sürekli savaş ve parçalanan bir Devlet ile uğraşıyorlardı. Bu dönemde yönetimin finansal olarak kendi ellerinde olması gerektiğini düşünen İTC hükümetleri ve padişah; 1913 yılında Evkaf Bankasını, 1917 yılında İtibar-ı Milli Bankası’nı da kurdular. Bu iki bankanın ortak özelliği milli sermayeli banka olmalarıydı. 
 Bu bankaların kuruluşu ve dönüşümü, dönemin iktidarı kadar güçlü olan finansörler ile devlet erkânı arasında bir güç mücadelesine dönüştü. Bu güç mücadelesinin kazananı finansörler oldu. Birinci Dünya Savaşı sonunda devlet bürokrasisi süreç kontrolünü kaybederek İmparatorluğun sonunu getirdi.
 Bu makalede siyasal güç mücadelesi ile finansal güç mücadelesi birlikte ve mukayeseli olarak çözümlenmiştir. Aralarındaki nedensellik ilişkileri açığa çıkarılmaya çalışılarak BLA ile başlayan işlevsel bir akış ortaya konulmuştur. Bu çalışmanın bir sonraki aşaması, yapılanların Cumhuriyet Dönemi’ne aktarılarak devam ettirilmesidir. Bu çerçevede geliştirilecek çalışmalar günümüzün anlaşılmasında oldukça aydınlatıcı bir rol oynayacaktır.