Inspiracją do podjęcia niniejszej problematyki był – stanowiący motto niniejszej monografii – odnoszący się do piłkarza cytat z książki amerykań- skiego pisarza Philipa Miltona Rotha (1933-2018), który łączył swoją karie- rę literacką z karierą naukową [www 1]. Cytat ten skłonił do rozważań na temat pozaosobowościowych i pozakulturowych [Lasch, 2019] uwarunko- wań wzmacniających/generujących postawy narcystyczne. Można bowiem przypuszczać, że skoro kompulsywna praca i osiągane w niej sukcesy mogą być „doskonałą areną dla erupcji narcyzmu“ [Szpunar, 2016, s. 112-113], to – pozwalający te sukcesy odnosić – wykonywany zawód (profesja) też ma jego wykonawcom – przynajmniej w założeniu – przynosić bardziej rozgłos, po- dziw i zazdrość niż zaspokojenie innych potrzeb. Zawodowe uwarunkowania narcyzmu, których zbadanie jest rekomen- dowane jako stanowiące lukę badawczą [Sanecka, 2020, s. 214], mieszczą się w tzw. nabytej, sytuacyjnej jego odmianie, tj. w formie ukształtowanej nie w dzieciństwie [Gościniak, 2017, s. 159-167], ale raczej w okresie adole- scencji lub w wieku dojrzałym, np. pod wpływem odnoszonych sukcesów, bogactwa, sławy, co przypisać należy ujęciom narcyzmu wiązanym z proce- sami uczenia się [Millon, Everly, 1985, za: Vater i in., 2013, s. 607]. Tego rodzaju uwarunkowania mieszczą się w nurcie społeczno-kulturowym ob- jaśnień narcyzmu i zaczynają być coraz częściej dostrzegane jako przedmiot badań m.in. z zakresu psychologii biznesu/ekonomii behawioralnej [Luber, 2018]. Przypisać je należy zarówno podmiotowemu, jak i przedmiotowemu ujęciu narcyzmu [Plaszczymąka, Słaboń, 2022, s. 200]. Jeśli chodzi o piłkarzy – o których narcyzmie traktuje motto do niniej- szej książki – to według literatury przedmiotu: „Obraz sportowca zakocha- nego w sobie jest jedynie stereotypem“ [Lipowski, Makarowski, 2010, s. 33; por. też: Lipowski, 2004, s. 37-57], gdyż przejawów narcyzmu, m.in. w po- staci oczekiwania niezasłużonego aplauzu od publiczności [Raskin, Shaw, 1988, s. 393-404]) domagają się raczej początkujący sportowcy, a nie do- świadczeni zawodnicy, którzy – po sukcesach i porażkach – kształtują ade- kwatny (niewyolbrzymiony, niewyidealizowany, lecz odpowiadający fak- tycznym osiągnięciom i możliwościom, tj. prawdziwy) obraz siebie oraz swoich aspiracji. Tym bardziej fascynujący, bo pełen wciąż jeszcze nieodkrytych tajem- nic, wydaje się przedmiot badań zawodów od strony narcyzmu czy raczej narcystyczności, rozumianej jako potencjał rozwoju/nasilenia narcyzmu? O ile narcyzm (za wyjątkiem narcyzmu kulturowego i organizacyjnego) jest domeną psychologii klinicznej, o tyle potencjał narcystyczności – już raczej przedmiotem zainteresowania analityków kontekstu, w tym nie tylko psy- chologów biznesu, ale i socjologów, ekonomistów, szerzej – przedstawicieli różnych nauk społecznych i humanistycznych. Potencjał narcystyczności, np. zawodów, może, lecz nie musi, narcyzm podwyższyć, wyzwolić, utrzy- mywać czy utrwalić, przy czym na tę pierwszą opcję zdają się wskazywać badania [Mahadevan, Gregg, Sedikides, 2018], ujawniające wzrost narcy- stycznych tendencji po osiągnięciu wyższego statusu społecznego. Potencjał ten byłby ustalany w oparciu o analizę narracji dotyczącej zawodów, a nie w oparciu o specjalne narzędzia skonstruowane przez psy- chologów. Niemniej jednak do jego określenia niezbędne wydaje się odwo- łanie do psychologicznych konstruktów, w tym (pod)skal i pojęć opisujących narcyzm (takich, jak np. próżność). Mając powyższe na uwadze, tj. prezen- towane tu ekonomiczno-społeczne ujęcie narcyzmu, rozważano skorygo- wanie określenia z początkowej wersji tytułu niniejszej monografii: „Narcy- styczne zawody, zajęcia i wytwory pracy“ na „Narcystyczność zawodów, zajęć i wytworów pracy“, tj. na wersję może mniej „nośną marketingowo“, ale za to – jak się wydaje – precyzyjniejszą, uwypuklającą, iż przedmiotem rozważań są – związane z wykonywanymi profesjami, zajęciami i genero- wanymi wytworami pracy – postawy i zachowania społeczne (postawy nar- cystyczne, cechy narcystyczne), powiązane z kryteriami diagnostycznymi narcyzmu (narcystycznego zaburzenia osobowości [DSM-5 – Kryteria dia- gnostyczne zaburzeń psychicznych..., 2018] i osobowości narcystycznej ([ICD-10 – Klasyfikacja zaburzeń psychicznych..., 2000], [ICD-11 – Chodzicka, 2022] – w ramach tej, obowiązującej od 2022 r. klasyfikacji, ujęte pod ko- dem 6D10.Z, narcystyczne zaburzenie osobowości wyróżnia się dyssocjal- nością oraz negatywną afektywnością [Bach, First, 2018; Lammers, 2021]). Jednak brak utrwalonych słownikowo określeń „narcystyczności“ skłonił do powrotu do pierwotnej wersji słów w tytule, aczkolwiek w tekście obydwa pojęcia traktowane są synonimicznie. Jakie właściwości mają zawody, zajęcia i wytwory pracy z potencjałem narcystyczności, co odróżnia je od tych bez takiegoż potencjału, jak można je analizować oraz jakie ryzyko (w znaczeniu szans i zagrożeń) wiąże się z ich wykonywaniem/wygenerowaniem – to problem badawczy łatwiejszy do sformułowania niż znalezienia nań odpowiedzi. Jej poszukiwanie będzie wymagało studiów literaturowych nad narcy- zmem, ryzykiem i zawodoznawstwem. To jednak nie wystarczy. Postępowa- nie badawcze musi objąć egzemplifikację przyjętej definicji narcystyczności zawodów w oparciu o analizę wybranego(ych) zawodu(ów) z – liczącej obec- nie 2455 zawodów i specjalności – ich klasyfikacji [Klasyfikacja Zawodów i Specjalności (KZiS), 2021], wyróżniającej grupy wielkie zawodów (1-0), duże (1-9), średnie (1-9), elementarne (0 lub 1-9) oraz poszczególne zawo- dy/specjalności (01-90) [Dz.U. 2007, nr 106, poz. 728; Dz.U. 2010, nr 82, poz. 537; Dz.U. 2014, poz. 1145]. Celem teoretycznym niniejszego opracowania jest sformułowanie defi- nicji narcystycznego zawodu (a także – zajęcia i wytworu pracy) w oparciu o studia literaturowe i adekwatną egzemplifikację. Ta ostatnia powinna m.in. określać, czy zawody/zajęcia z potencjałem narcystyczności są zorien- towane na ludzi czy też na rzeczy, na dane, na środowisko naturalne albo na działalność twórczą, czyli do jakiej z pięciu grup zawodów wyróżnianych w literaturze przedmiotu [Roe, Luneborg, 1984, s. 56; za: Wołk, 2013, s. 16-17] przynależą. Ciekawe jest również przyjrzenie się temu, czy są to zawody umiejscawiane wysoko, czy też nisko w badaniach dotyczących poważania społecznego. Podstawę analiz musi też stanowić model narcystycznego podziwu i ry- walizacji [Rogoza, Rogoza, Wyszyńska, 2016, s. 440-444], a także refleksja nad sytuacją osób wykonujących „zawody z narcystycznym potencjałem“ pomimo swoich osobistych cech niekorelujących z kryteriami diagnostycz- nymi narcyzmu lub – wprost przeciwnie – z nimi zharmonizowanych. Niezbędnym uzupełnieniem będzie wykorzystanie barometru zawo- dów do określenia, czy należą one do zawodów deficytowych, nadwyżko- wych czy równowagi. Do diagnozy narcystyczności wybranego zawodu wy- soce przydatna może okazać się ponadto analiza treści (content analysis), czyli narracji pochodzącej od różnych podmiotów, tj. nie tylko wykonawców zawodu, ale i innych osób postrzegających sposób jego wykonywania. Zwe- ryfikowanie powyższej przydatności stanowi cel metodyczny opracowania, podobnie jak opracowanie macierzy ryzyka odnoszącego się do realizowa- nia narcystycznych zawodów/zajęć oraz generowania nacechowanych nar- cyzmem wytworów pracy. Sformułowana w oparciu o poczynioną analizę i dokumentację (cytaty dotyczące (auto)percepcji wykonawców zawodów) w ramach realizacji celu teoretycznego definicja narcystycznego zawodu (a także zajęcia i wytworu pracy) nie może więc abstrahować od wskazania na ryzyko jego wykonywania, w związku z czym adekwatne treści pracy (o których poniżej) podzielono na podrozdziały odnoszące się do obydwu stron ryzyka, czyli szans i zagrożeń. Podjęta problematyka dotyczy prezentacji sukcesów [Raskin, Terry, 1988, s. 890-902]. Wydaje się ona szczególnie aktualna w czasach perfor- matywności, a także – dominacji homo videns oraz konfesyjności społe- czeństw (pojęcia opisywanego przez Z. Baumana [2017]) i związanego z nią społecznego ekshibicjonizmu [Raskin, Hall, 1979, s. 590] oraz „społeczeństw spektaklu“ (reprezentujących właśnie kulturę performansu). W warunkach tych, opisywanych także jako manifestacje kultury narcyzmu [Lasch, 2019], nie chodzi już po prostu o wykonywanie danego zawodu czy zajęcia, lecz o prezentację tego wykonawstwa i/lub jego rezultatów przed publicznością. Umożliwiają to nowoczesne technologie i media społecznościowe, czego przykładem jest zajęcie youtubera. Stanowić ono może źródło utrzymania, ale nie należy – jak dotychczas – do listy zawodów i specjalności ujętej w KZiS. Nie oznacza to, iż w tzw. tradycyjnych zawodach (jak np. w zawodzie aktora) nie może być miejsca na występowanie narcystycznych pierwiastków. Według niektórych badań obserwuje się wzrost odsetka osób spełnia- jących kryteria narcystycznego zaburzenia osobowości w populacji zachod- niej (ok. 6,2%) [Twenge i in. , 2008, s. 875-901; Menon, Sharland, 2011]. W jakiejś mierze wpływ na to może mieć możliwość wykonywania w okre- ślonych warunkach pewnych zawodów i zajęć, które określono narcystycz- nymi/mającymi potencjał narcystyczności. Rozwijają się one na – wyżej opi- sanym – podatnym podłożu różnorodnych uwarunkowań rozwoju kultury performansu i narcyzmu [Lipka, Karczewska (red.), 2022, s. 7-8]. Niektóre z nich, jak np. uwarunkowania generacyjne (znajdujące swój wyraz m.in. w takich określeniach, jak Generation Me/generacja Ja [Twenge, 2014]) są wciąż przedmiotem badań i różnych interpretacji ich wyników [Lipka i in., 2022]. Na przykład według niektórych danych [Lammers, Mestel, 2015, s. 127-137], narcystyczne cechy w każdej generacji stają się – wraz z wiekiem – mniej nasilone, co wyjaśnia krytykę młodszej generacji ze strony starszej, lecz nie broni tezy o coraz bardziej narcystycznych społeczeństwach. Także studia pozycji nowszej literatury przedmiotu również pokazują, iż erupcja narcyzmu jest poddawana dyskusji [Gawda, 2018, s. 67-85], tj. być może chodzi nie o pogłębianie się tendencji narcystycznych, lecz raczej rysu obsesyjno-kompulsywnego społeczeństw [Gawda, 2018, s. 83]. Z niektórych badań międzykulturowych [Callies i in., 2008] wynika bowiem, iż zaburze- nie narcystyczne należy do najrzadziej występujących na świecie, a Polska jest bodajże jedynym krajem wysoko rozwiniętym, w którym częstość wy- stępowania cech zaburzenia narcystycznego (7 proc. populacji) jest stosun- kowo wysoka [Gawda, Czubak, 2017, s. 503-519]. Z innych, przeprowadzonych wśród amerykańskich studentów, badań [Wetzel i in., 2017] wynika, iż w takich obszarach, jak przywództwo, próż- ność, uprzywilejowanie nastąpił spadek narcyzmu, interpretowany wręcz (co nasuwa pewną analogię do epidemii COVID-19 – A.L.) jako (i oby nie było to myślenie życzeniowe – A.L.) koniec „epidemii narcyzmu“ (podobne rezultaty dały też badania przeprowadzone w Chinach [Gao i in., 2019]). Teza ta (wymagająca niewątpliwie głębszych niż poczynione w niniejszej książce uzasadnień) skłoniła do wyeksponowania tegoż (aczkolwiek z wy- raźnie zaznaczonym pytajnikiem) w podtytule niniejszej książki. Niewykluczone jest także, iż różnice w prezentowanych wynikach ba- dań dotyczą niedoprecyzowania ich przedmiotu (postawy/zachowania nar- cystyczne, narcyzm jako zmienna osobowościowa, narcystyczne zaburzenie osobowości). W niniejszym opracowaniu przyjęto, iż określenie „narcyzi/osoby narcystyczne“ odnoszą się do osób reprezentujących jedną z tych cech, co – jak mam nadzieję – usprawiedliwia odwoływanie się do zróżnicowanej dzie- dzinowo literatury przedmiotu. Założono zatem za D. Jezierską-Geburczyk [2020, s. 171], że obiektem zainteresowania będzie „spektrum określonych cech i tendencji w sposobie zachowania, które w zależności od nasilenia można umiejscowić na osi pomiędzy stanem zaburzenia a stanem zdrowia“, co generuje analogię do modelu salutogenezy [Antonovsky, Grzegołowska- -Klarkowska, 2005]. Przedmiotem rozważań (analiz teoretycznych oraz analiz narracji) w niniejszym opracowaniu są nie tylko zawody i zajęcia, ale i wytwory pra- cy, które charakteryzuje narcystyczność. Uznano bowiem, że dążenia do ich wygenerowania wpływają na określone przeżycia i doznania w pracy (w sen- sie Employee Experience), które mogą mieć wszakże nie tylko pozytywny (np. emocje filokreatywne), ale i negatywny (np. frustracja) charakter. Do- konanie rozpoznania w tej mierze stanowiłoby zatem przyczynek do (ryzy- ka) zarządzania kapitałem ludzkim osób wykonujących zawody czy zajęcia z potencjałem narcystyczności i/lub generujących wytwory pracy o takim potencjale. Nie wystarczy bowiem rozpatrywanie narcyzmu na poziomie indywidualnym, dwóch osób, grup, organizacji czy w wymiarze społecznym, lecz niezbędne jest ich ujęcie dynamiczne – co postuluje Ch. Schneck [2018] – tj. we wzajemnym przenikaniu się. Potrzebne jest więc identyfikowanie dalszych płaszczyzn diagnozy tego kompleksowego, wielowymiarowego i wieloczynnikowego konstruktu [Schneck, 2018]. Praca składa się z czterech rozdziałów. W pierwszym, opierającym się na studium literatury przedmiotu z zakresu zawodoznawstwa, rynku pracy i psychologii, starano się: ‒ znaleźć odniesienia do narcyzmu w różnych definicjach zawodów, ‒ przedstawić wyniki badań empirycznych odnoszących się do relacji: nar- cyzm – zawód, ‒ dokonać zróżnicowania pomiędzy diagnozami cech zaburzenia narcy- stycznego podejmowanymi z perspektywy psychologii klinicznej a nar- cystycznymi postawami/zachowaniami, badanymi m.in. przez ekonomi- stów, ‒ zaprezentować listę profesji związanych z podskalami stosowanymi w dia- gnozach narcyzmu, ‒ opisać – w kontekście narcyzmu – zajęcie youtubera. Tytuły podrozdziałów, w których scharakteryzowano konkretne zawo- dy, nawiązują więc do takich wyróżnień, jak: władza/przywództwo, samo- wystarczalność, domaganie się podziwu, próżność, co wiąże się z nazewnic- twem w profesjonalnych instrumentach diagnostycznych [Raskin, Hall, 1981; Bazińska, Drat-Ruszczak, 2000; Drat-Ruszczak, 2000; Back i in., 2013; Rogoza, Rogoza, Wyszyńska, 2016]. W strukturze rozdziału pierwszego jest ponadto podrozdział dotyczący roszczeniowości/uprzywilejowania ze względu na to, że jest ona charakterystyczna nie tylko dla narcyzmu wielkościowego, ale i drugiej jego odmiany, czyli narcyzmu (nad)wrażliwego, co wiąże się z „mniej ostentacyjną koncentracją na sobie“ [Maciantowicz, 2019]. Treścią rozdziału drugiego uczyniono jeden z zawodów o potencjale narcystyczności, a mianowicie – zawód aktora. Zastosowaną – do identyfi- kacji aspektów narcystyczności i – stanowiącej jego drugi biegun – echoizmu tego zawodu – metodą badawczą jest analiza treści/narracji, a zatem meto- da o charakterze jakościowym, stosowana nie tylko w humanistyce [Bu- rzyńska, 2004], ale i w ekonomii oraz w naukach o zarządzaniu i jakości [Wasilewski, Rostkowski, 2018]. Szczegółowo opisano sposób kodowania materiału empirycznego, umożliwiający weryfikację przez innych wyników uzyskanych przez autorkę (co pozwala na mówienie o zobiektywizowaniu zastosowanej procedury badawczej). Taką samą metodę badawczą zastosowano do zbadania i przedstawie- nia w rozdziale trzecim raportu z analizy narcystyczności/echoizmu wy- branego wytworu pracy, który wydał się przydatny do tego rodzaju badań, a ponadto – mieści się w obszarze zainteresowań autorki. Chodzi o genero- waną – obecnie w ramach gospodarki kreatywnej [Hesmondhalgh, Baker, 2011] – literaturę konfesyjną, w której przejawia się obecność (narcystycz- nego) autora w dziele [Cieśla-Korytowska, Puchalska, Siwiec (red.), 2008]. W rozdziale tym objaśniono treść tego pojęcia, traktując je – z uwagi na przyjętą perspektywę badawczą (ekonomia, nauki o zarządzaniu i jakości) – jako rodzaj wytworu pracy. Podczas, gdy pierwszy i drugi rozdział dotyczy zawodów oraz zajęć, a trzeci – wytworów pracy, w ostatnim, czwartym rozdziale odniesiono się do wszystkich trzech przedmiotów rozważań. W oparciu o wcześniej prze- prowadzone analizy, wzbogacone dodatkowym studium literatury przed- miotu z zakresu ogólnie rozumianego ryzyka, jak i ryzyka narcyzmu, stara- no się mianowicie zidentyfikować czynniki (determinanty) tegoż ryzyka, tj. szanse i zagrożenia funkcjonowania w zawodach/zajęciach o potencjale narcystycznym oraz generowania wytworów pracy o takim charakterze. Rozważania wpisano w kontekst zarządzania wrażeniem (impression man- agement). Zakończenie zawiera nie tylko podsumowanie oraz wskazanie ograni- czeń przeprowadzonego procesu badawczego i jego wyników, ale także pró- bę określenia scenariuszy rozwoju narcystyczności zawodów, zajęć i wy- tworów pracy w kontekście obserwowanych, dynamicznych przekształceń w sferze (rynku) pracy oraz transformacji technologiczno-organizacyjnych, jak i społeczno-obyczajowych. Adresatami monografii są wszyscy skłonni do refleksji nad wykonywa- nym przez siebie zawodem/zajęciem, jego implikacjami psychologicznymi dla siebie (typu: czy na pewno gotowa/y jestem na wykonywanie zawodu, który może determinować w określony sposób moje postawy i zachowania względem innych?) oraz socjoekonomicznymi – dla innych. Jeśli tezę w postaci stwierdzenia, że: wybrane zawody, zajęcia i wytwo- ry pracy oraz kontekst ich wykonywania/percepcji mogą (choć nie muszą) pogłębiać lub nawet generować, lokalizowane na skali: wysokie natężenie narcyzmu – echoizm, postawy/zachowania oraz związane z nimi szanse i za- grożenia uznają Państwo za wystarczająco udokumentowaną, to moje zaan- gażowanie włożone w napisanie niniejszej monografii będę mogła uznać za subiektywnie opłacalne.
