Hamdullah el-Müstevfî’nin Nüzhetü’l-kulûb’una Göre Nizârî İsmâilîler/Bâtınîler

Abstract

Hamdullah el-Müstevfî (ö. 740/1340’tan sonra) yalnızca tarih alanında değil; coğrafya ve kozmografya sahasında da eser telif etmiş, Ortaçağ’ın çok yönlü devlet adamı ve âlimlerindendir. Onun İslâm coğrafyacılığında müstesnâ bir yere sahip olan eseri Nüzhetü’l-kulûb, özellikle İran hakkında naklettiği oldukça zengin mâlûmatla da önemli bir boşluğu doldurmuştur. Müellif eserinde İran’ın köyleri, kasabaları, kentleri, dağları, ovaları, nehir ve diğer su kaynakları hatta mineral ve maden yataklarını anlatmıştır. Ayrıca bu coğrafyada eskiden beri yaşamış kavim ve topluluklar hakkında da açıklamalarda bulunmuştur. İran halkının siyasî tarihi, geçim kaynakları, malî durumu, dinî inançları, imar ve sanat faaliyetleri Hamdullah el-Müstevfî’nin yerleşkeleri anlatırken üzerine dikkatlice eğildiği hususlardandır. Böylece merkezî büyük kentlerden nispeten uzakta kalan bölgeler ve burada yaşayan insanlar hakkında kapsamlı bilgi sahibi olmamızı sağlamıştır. Eserde kaydedilen ve İran coğrafyasında sıklıkla zikredilen topluluklardan biri de Nizârî İsmâilîler/Bâtınîlerdir. Her ne kadar coğrafî bir kaynak olsa da Nüzhetü’l-kulûb’da müellif, Nizârî İsmâilîlerden/Bâtınîlerden uzak kalmamış, zikrettiği yerleşim yerlerinin geçmişinde, onlara dair herhangi bir bilgiye rastlamışsa bu mâlûmata eserinde yer vermiştir. Bu çalışmada coğrafî kaynakların tarih bilimine nasıl katkı sağladığına bir örnek olacak şekilde Hamdullah el-Müstevfî’nin kayıtlarındaki Nizârî İsmâilîlere/Bâtınîlere dair bahisler tespit ve tercüme edilerek değerlendirilmiştir.