Przyjęte w 2015 r. przez ONZ cele zrównoważonego rozwoju w ramach Agendy 2030 [United Nations, 2015] wyznaczyły nową perspektywę zrównoważonej, sprawiedliwej i integracyjnej przyszłości. Jednym z kluczowych i wielowątkowych wyzwań jest sprawiedliwa transformacja obejmująca transformację gospodarki w kierunku gospodarki nisko- i zeroemisyjnej w bezpośrednim powiązaniu z niwelowaniem, unikaniem i ograniczaniem kosztów społecznych związanych z prośrodowiskowym podejściem do kształtowania rozwoju. Obecny kierunek rozwoju Unii Europejskiej, wyrażony w Europejskim Zielonym Ładzie [Komisja Europejska, 2019], wyraźnie wskazuje na trzy integralne procesy, które powinny stymulować państwa członkowskie na drodze do niskoemisyjności, tj. sprawiedliwa transformacja, zrównoważone wykorzystanie i sprawiedliwy podział zasobów oraz sprawiedliwość społeczna. Podejście to nawiązuje do paradygmatu rozwoju zrównoważonego i jego głównego celu, czyli osiągania sprawiedliwości pokoleniowej i międzypokoleniowej. Istotna okazuje się jednak reorientacja spojrzenia na procesy rozwoju, w której odchodzi się od tradycyjnego ujęcia pojęć: gospodarka, środowisko, społeczeństwo (kapitał, ziemia, praca) na rzecz podejścia zintegrowanego i adaptacyjnego. W tym kontekście za niemożliwe uznaje się osiąganie sprawiedliwości społecznej bez zapewniania warunków na rzecz równego dostępu do zasobów czy sprawiedliwej transformacji uwzględniającej wszystkie grupy społeczne. Pod pojęciem sprawiedliwej transformacji w Europejskim Zielonym Ładzie rozumie się zapewnienie równego dostępu do zasobów środowiska (wody, czystego powietrza, terenów zieleni), rynku pracy, infrastruktury społecznej i technicznej wraz z niwelowaniem dysproporcji rozwojowych na rzecz zapewnienia wysokiej jakości życia i możliwości rozwoju w długim czasie. Takie ujęcie wyraźnie eksponuje kwestie społeczne, tj. znaczenie pracowników i wspólnot lokalnych, które odczuwają negatywne skutki transformacji energetycznej, oraz zwiększonej ochrony środowiska, nie ograniczając się jedynie do zmian klimatycznych [Mustata, 2017]. W polskich warunkach, w ramach dyskusji zarówno medialnej, jak i politycznej, sprawiedliwa transformacja jest często mylona z transformacją energetyczną, którą określa się także mianem zielonej transformacji lub zielonej rewolucji – czasem do tego stopnia, że pomiędzy sprawiedliwą transformacją a transformacją energetyczną stawia się znak równości. W ostatnich latach sprawiedliwa transformacja urosła wręcz do rangi modnego sloganu, skrupulatnie wykorzystywanego przez polityków, przedstawicieli związków zawodowych oraz organizacji ekologicznych. Stawką w tej grze są duże oczekiwania wobec sprawiedliwej transformacji, chociażby w postaci pozyskania środków finansowych, które UE przeznaczyła na ten cel. W ten sposób w Polsce sprawiedliwą transformację, co niesłuszne, postrzega się jako sposób na restrukturyzację sektora górnictwa i energetyki konwencjonalnej. Przypisuje się jej także rolę sprawczą w polityce unijnej, wymuszającej przemiany polskiego sektora surowcowo-energetycznego. Sprawiedliwa transformacja ma zapewnić nowe miejsca pracy dla osób, które odejdą lub utracą pracę w górnictwie, energetyce konwencjonalnej i branżach pokrewnych. Nie ulega bowiem wątpliwości, że zmiany w sektorze energetycznym w kierunku gospodarki niskoemisyjnej, czyli transformacja energetyczna, będą niosły za sobą znaczące przesunięcia na rynku pracy, w strukturach produkcji tworzących łańcuchy wartości z przemysłami tradycyjnymi, szczególnie w regionach węglowych, gdzie koncentracja tego rodzaju działalności jest największa. Będzie to oznaczać pojawienie się negatywnych skutków społecznych, a w miejscach niejako wyrosłych na węglu i energetyce konwencjonalnej – wręcz zmiany tożsamości kulturowej wynikającej z dotychczasowej, często ponad 150-letniej ścieżki rozwoju społeczno-gospodarczego regionów węglowych. Nieuchronność zmian w regionach węglowych stanowi także konsekwencję szerzej postrzeganych przemian w całej gospodarce światowej, związanych m.in. z megatrendami odnoszącymi się do: zaostrzającej się konkurencji w obszarze innowacyjności, postępującej cyfryzacji gospodarki, wzrostu automatyzacji pracy i elastyczności zatrudnienia czy wzmocnienia globalizacji [Dziemianowicz, Jurkiewicz, Stokowski, 2022]. Tym bardziej świadomość skutków społecznych w regionach węglowych na skutek „wyłaniania się nowej gospodarki” [Dziemianowicz, Jurkiewicz, Stokowski, 2022] wskazuje na pilną potrzebę kompleksowego rozpoznania specyfiki tego rodzaju obszarów i strategicznego podejścia do programowania ich rozwoju. Celami niniejszej monografii są zebranie i uporządkowanie wiedzy, doświadczeń, badań na temat sprawiedliwej transformacji wraz ze sformułowaniem rekomendacji strategicznych dla polskich regionów węglowych. To próba syntetycznego wglądu w wielowymiarową sytuację tych obszarów, wskazanie ich specyfiki i różnorodności. To także – poparte przeglądem koncepcji rozwoju oraz rozpoznaniem stawek strategicznych interesariuszy tego procesu – sformułowanie normatywnych propozycji zmian w kontekście zarówno zielonej i cyfrowej gospodarki, jak i inicjowania warunków na rzecz wykorzystania zmiany technologicznej związanej z przejściem do gospodarki niskoemisyjnej dla zdynamizowania rozwoju polskich regionów węglowych. Kompleksowość podjętej problematyki determinuje układ publikacji, na który składają się trzy zasadnicze części. Pierwsza wyjaśnia impulsy i koncepcje związane ze sprawiedliwą transformacją oraz ogólnie rozumianą transformacją regionów w ujęciu współczesnych koncepcji rozwoju. Jej uzupełnienie stanowi prezentacja najlepszych praktyk czerpanych z wybranych przykładów zagranicznych i krajowych projektów transformacji, obrazująca oryginalność i mnogość podejść do implementacji zmian transformacyjnych. Część druga opracowania diagnozuje sytuację demograficzną, gospodarczą, instytucjonalną, przestrzenną i środowiskową polskich regionów węglowych. Analizy diagnostyczne odnoszą się do stanu wyjściowego polskich regionów węglowych w momencie ogłoszenia Europejskiego Zielonego Ładu. Tym samym analizy diagnostyczne prezentują sytuację, w jakiej znalazły się polskie regiony węglowe u progu sprawiedliwej i energetycznej transformacji. Ostatnia część publikacji posiada charakter normatywny i zawiera rozpoznanie stawek strategicznych interesariuszy sprawiedliwej transformacji, rozważania nad doborem koncepcji rozwoju dla poszczególnych polskich regionów węglowych w kontekście ich sytuacji zdiagnozowanej w rozdziale drugim, scenariusze tendencji otoczenia wpływające na potencjalne ścieżki transformacji analizowanych regionów. Kwintesencją tego rozdziału są rekomendacje strategiczne dla sprawiedliwej transformacji sformułowane na poziomie krajowym oraz regionalnym. Warstwa metodyczna monografii obejmuje szereg narzędzi i technik stosowanych w badaniach społecznych. W rozdziale pierwszym – koncepcyjnym – posłużono się przeglądem literatury krajowej i zagranicznej oraz analizą studiów przypadku bazującą m.in. na doświadczeniach Autorów wyniesionych z konkursu projektów EuroStar2020. Rozdział drugi, o typowo diagnostycznym charakterze, oparto o analizy statystyczne, przegląd i systematyzację materiałów wtórnych, analizy GIS i analizy portfelowe. Rozdział trzeci bazował na: wywiadach z interesariuszami sprawiedliwej transformacji w polskich regionach węglowych (prowadzonych w latach 2020-2021), narzędziach foresightu strategicznego oraz logice interwencji (w zakresie formułowania rekomendacji strategicznych). Należy podkreślić, iż publikacja stanowi wynik zaangażowania jej Autorów w szereg prac związanych z programowaniem sprawiedliwej transformacji dla polskich regionów węglowych, w tym następujących aktywności realizowanych w ramach: Propozycji rekomendacji dla obszaru sprawiedliwa transformacja [Drobniak i in., 2020], Krajowego Planu Sprawiedliwej Transformacji [Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych, Ministerstwo Klimatu i Środowiska,2021], Terytorialnego Planu Sprawiedliwej Transformacji dla Województwa Śląskiego1 [Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego, 2021], Terytorialnego Planu Sprawiedliwej Transformacji dla Wielkopolski Wschodniej [Urząd Marszałkowski Województwa Wielkopolskiego, 2021], Terytorialnego Planu Sprawiedliwej Transformacji dla Województwa Łódzkiego2 [Urząd Marszałkowski Województwa Łódzkiego, 2021], Terytorialnego Planu Sprawiedliwej Transformacji dla Województwa Dolnośląskiego3 [Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego, 2021], Terytorialnego Planu Sprawiedliwej Transformacji dla Zachodniej Małopolski [Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego,2021], zadań realizowanych w ramach projektu badawczo-rozwojowego pn. Ramy programowe dla zintegrowanego planowania sprawiedliwej transformacji na poziomie krajowym i regionalnym4, projektu Założeń dla Programu Priorytetowego Sprawiedliwa Transformacja Finansowanego z Funduszu Modernizacyjnego [Drobniak, 2022], a także ponad 250 spotkań, wystąpień, konsultacji z interesariuszami sprawiedliwej transformacji w polskich regionach węglowych. Zrealizowany zakres prac, dostęp do informacji na temat procesów transformacyjnych, rozpoznanie stawek strategicznych poszczególnych interesariuszy sprawiedliwej transformacji nie byłyby możliwe bez zaangażowania szeregu osób i instytucji. Mając to na uwadze, podziękowania za współpracę kierowane są do następujących osób: - Krzysztof Gadowski – Sejmowa Stała Podkomisja ds. Sprawiedliwej Transformacji, - Michał Kurtyka, Adam Czetwertyński, Ireneusz Zyska, Marcin Janiak, Natalia Kwit, Agnieszka Sosnowska – Ministerstwo Klimatu i Środowiska, - Artur Soboń, Michał Godlewski, Ewa Rewakowicz – Ministerstwo Aktywów Państwowych, - Waldemar Buda, Daniel Baliński, Renata Calak, Mikołaj Korsak, Daniel Kotkowski, Piotr Siewierski, Piotr Zygadło – Ministerstwo Funduszy i Polityki Regionalnej, - Paweł Olechnowicz, Krzysztof Wójcik – DG REGIO, - Jakub Chełstowski, Wojciech Kałuża, Małgorzata Staś, Stefania Koczar-Sikora, Anna Dudek, Urszula Macharz, Joanna Miśka, Dariusz Stankiewicz – Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego, - Grzegorz Macko, Justyna Lasak, Agata Zemska – Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego, - Bogdan Kawałko – Urząd Marszałkowski Województwa Lubelskiego, - Maciej Kozakiewicz, Monika Urbaniak, Małgorzata Zakrzewska – Urząd Marszałkowski Województwa Łódzkiego, - Joanna Urbanowicz, Bożena Pietras-Goc – Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego, - Wojciech Jankowiak, Maciej Sytek5 – Urząd Marszałkowski Województwa Wielkopolskiego, - wśród jednostek samorządu terytorialnego: Kazimierz Karolczak – Górnośląsko-Zagłębiowska Metropolia; Marcin Krupa, Mariusz Skiba, Katarzyna Staś, Agnieszka Hajduk-Smaczniewska – Urząd Miasta Katowice; Michał Bieda,Tomasz Janik, Robert Białas – Urząd Miasta Bytom; Michał Pierończyk, Michał Adamczyk – Urząd Miasta Ruda Śląska; Anna Hetman6 – Urząd Miasta Jastrzębie-Zdrój; Roman Szełemej, Marcin Augustyniak – Urząd Miasta Wałbrzych; Magdalena Stupurewicz-Cierkosz – Urząd Miasta Oświęcim; Tomasz Kiliński – Urząd Miasta Nowa Ruda; Justyna Chrebela – Urząd Miasta Jaworzyna Śląska; Joanna Gawron – Urząd Miasta Rydułtowy; Adam Lipiński – Urząd Miasta Knurów; Magdalena Jasek, Łukasz Kobielusz – Urząd Gminy w Brzeszczach; Ewelina Lis, Wioleta Stawska-Kamieniak – Urząd Miasta Bełchatów; Magdalena Kozak – Starostwo Powiatowe w Chrzanowie, - Grzegorz Rabsztyn – Europejski Bank Inwestycyjny, - Maciej Chorowski, Artur Lorkowski, Marta Babicz, Marcin Jamiołkowski, Barbara Miałkowska, Adam Wadecki – Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, - Maciej Jeleń, Patrycja Wodyk – Agencja Rozwoju Regionalnego w Bielsku-Białej, - Maciej Sytek, Krzysztof Borkowicz, Michał Rajewski – Agencja Rozwoju Regionalnego w Koninie, - Wojciech Zasoński – Karkonoska Agencja Rozwoju Regionalnego, - Tadeusz Pogonowski, Mirosław Skibski – Agencja Rozwoju Przemysłu, Oddział w Katowicach, - Dariusz Stępczyński, Błażej Mielczarek – Bełchatowsko-Kleszczowski Park Przemysłowo-Technologiczny Sp. z o.o., - Stanisław Prusek, Jan Bondaruk – Główny Instytut Górnictwa, - Marta Pogrzeba – Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych w Katowicach, - Dariusz Prostański – Instytut Techniki Górniczej KOMAG, - Jakub Kupecki, Grzegorz Tchorek – Instytut Energetyki, - Artur Kozłowski – Instytut Technik Innowacyjnych EMAG, - Agnieszka Ragin, Alicja Piekarz, Piotr Hayder, Justyna Orłowska – Krajowy Ośrodek Zmian Klimatu – Instytut Ochrony Środowiska, - Krzysztof Brzozowski – Stowarzyszenie „Wolna Przedsiębiorczość” – Centrum Technologii Energetycznych w Świdnicy, - Ryszard Sobański – Sudecka Izba Przemysłowo-Handlowa, - Janusz Olszowski, Agata Zielińska – Górnicza Izba Przemysłowo-Handlowa, - Barbara Pokorny, Zenon Tagowski – Zachodnia Izba Gospodarcza – Pracodawcy i Przedsiębiorcy, - Anna Karaszewska – Konfederacja Pracodawców „Lewiatan”, - Anna Hetman, Franciszek Dziendziel, Leszek Żogała, Jacek Latko, Adam Grzesiuk, Marcin Połomski, Adrianna Kordiak-Woryna, Natalia Mazur – Stowarzyszenie Gmin Górniczych w Polsce, - Dariusz Trzecionka, Waldemar Lutkowki, Bogusław Studencki, Piotr Czarzasty, Grzegorz Trefon – Związki Zawodowe „KADRA” wraz z Forum Związków Zawodowych „KADRA”, - Alina Pogoda – Polska Zielona Sieć, - Mirosław Proppe, Marta Anczewska – WWF Polska. Podziękowania kierowane są także do wszystkich z ponad 2 tys. interesariuszy sprawiedliwej transformacji, z którymi przeprowadzono spotkania, konsultacje i wywiady, a których trudno wymienić w tym miejscu. Ze względu częstsze konsultacje i kontakty warto wspomnieć przedstawicieli: ENERGA S.A., EXATEL S.A., FAMUR S.A., Handerek Technologies Sp. z o.o., JSW Innowacje S.A., Katowicka Specjalna Strefa Ekonomiczna S.A., LW „Bogdanka” S.A., MMG Sp. z o.o., Neo Energy Group Sp. z o.o., PGE S.A., PGG S.A., PGNiG S.A., PGZ S.A., Polenergia S.A., RE Alloys Sp. z o.o., SRK S.A., Sumitomo SHI FW Energia Polska Sp. z o.o., Synthos Dwory Sp. z o.o., TAURON S.A., Towarzystwo Finansowe „Silesia” Sp. z o.o., Wałbrzyskie Zakłady Koksownicze „Victoria” S.A., ZE PAK.
