Στην παρούσα διατριβή εξετάζεται το μορφολογικό σύστημα της κρητικής διαλέκτου. Συγκεκριμένα, διερευνώνται οι μορφολογικές διαδικασίες της κλίσης και παραγωγής καθώς και τα μορφολογικής φύσης φαινόμενα που εμφανίζονται στη διάλεκτο από τον 14ο αι., δηλαδή τον αιώνα που εντοπίζονται οι πρώτες πηγές της διαλέκτου, έως και τη σημερινή εποχή. Υιοθετώντας το σύστημα χρονολόγησης της ελληνικής γλώσσας των Holton & Manolessou (2010: 540-541), οι οποίοι χωρίζουν την Ελληνική σε Πρώιμη Μεσαιωνική (500 – 1100), Όψιμη Μεσαιωνική (1100 – 1500) και Πρώιμη Νέα Ελληνική (1500 – 1700), προτείνω μία χρονολόγηση της Κρητικής με κριτήριο τόσο τις πηγές όσο και τα διαφορετικά στάδια εξέλιξης της διαλέκτου σε: α) Όψιμη Μεσαιωνική Κρητική (1300 – 1500), β) Πρώιμη Νεότερη Κρητική (1500 – 1700) και γ) Νεότερη Κρητική (1900 –) . Αποτελεί κοινή διαπίστωση πως στη σημερινή εποχή απουσιάζουν μελέτες βασιζόμενες σε σύγχρονες γλωσσολογικές μεθόδους ανάλυσης που να περιγράφουν την κλίση της κρητικής διαλέκτου. Πληροφορίες για το ονοματικό και ρηματικό σύστημα της Νεότερης Κρητικής συγκεντρώνουμε κυρίως από παραδοσιακές περιγραφές της διαλέκτου (βλ., μεταξύ άλλων, Χατζιδάκι 1915, Αναγνωστόπουλο 1926, Πάγκαλο 1955, Κοντοσόπουλο 1969) και διαλεκτικά λεξικά/γλωσσάρια (Πάγκαλος 1955, Τσιριγωτάκης 2008, Ξανθινάκης 2009 κ.ά.) που αφιερώνουν ένα μικρό μέρος της ύλης τους στην παρουσίαση των μορφολογικών, φωνολογικών, σημασιολογικών και λεξιλογικών χαρακτηριστικών της διαλέκτου. Για τη Μεσαιωνική και Πρώιμη Νεότερη Κρητική έχουν εκπονηθεί φιλολογικές μελέτες (βλ., μεταξύ άλλων, van Gemert 1980, Bakker & van Gemert 2002), οι οποίες αφιερώνουν ελάχιστες σελίδες στη γλώσσα των λογοτεχνικών πηγών και δε ξεπερνούν τα όρια μιας απλής περιγραφής. Για το κεφάλαιο της κλίσης θέτω τα εξής ερευνητικά ερωτήματα: α) ποια ήταν η μορφή του ονοματικού και ρηματικού κλιτικού συστήματος της Κρητικής την περίοδο του όψιμου μεσαίωνα (1300 – 1500), β) ποια ήταν η μορφή του ονοματικού και ρηματικού κλιτικού συστήματος της Κρητικής την περίοδο των πρώιμων νεότερων χρόνων (1500 – 1700), γ) διαφοροποιείται η Νεότερη Κρητική από την Κρητική της περιόδου του 14ου – 17ου αι. μ.Χ., δ) κατά πόσο έχει επηρεάσει η Κοινή Νέα Ελληνική (εφεξής και ΚΝΕ) το ονοματικό και ρηματικό κλιτικό σύστημα της Νεότερης Κρητικής. Για την ανάλυσή μου υιοθετώ το μοντέλο της Ralli (2000) και Ράλλη (2005) και προτείνω ένα σύστημα κλιτικών τάξεων της Κρητικής ανά περίοδο, το οποίο, δε συμβάλλει μόνο στην περιγραφή του κλιτικού συστήματος, αλλά διαφωτίζει και τα διαφορετικά στάδια εξέλιξης της διαλέκτου. Συμπληρωματικά, εξετάζονται τα φαινόμενα και οι μορφολογικοί μηχανισμοί που προκαλούν αλλαγή στο κλιτικό σύστημα της διαλέκτου (π.χ. αναλογία, ετερόκλιση, παραδειγματική ομοιομορφία κ.ά.) υπό το πρίσμα των τελευταίων εξελίξεων της γλωσσολογικής θεωρίας. Για τη διαδικασία παραγωγής λέξεων στην Κρητική οι αναφορές στη βιβλιογραφία εξακολουθούν να είναι πενιχρές. Το μοναδικό έργο που αφιερώνει ορισμένες σελίδες στην παραγωγή έως σήμερα είναι εκείνο του Πάγκαλου (1955). Ο συγγραφέας παρουσιάζει έναν μακροσκελή κατάλογο με παραγωγικά επιθήματα, ωστόσο, περιορίζεται σε μία απλή περιγραφή και σημειώνει τις περιοχές που αυτά εντοπίζονται. Στο κεφάλαιο της παραγωγής λέξεων θα επιχειρήσω να δώσω απάντηση σε μία πλειάδα ερευνητικών ερωτημάτων όπως: α) ποια είναι τα βασικότερα είδη παραγωγής λέξεων στην κρητική διάλεκτο, β) κατά πόσο διαφέρει η παραγωγή της διαλέκτου από αυτή της ΚΝΕ σε επίπεδο προσφυματοποίησης, γ) υπάρχουν περιορισμοί στην παραγωγή, οι οποίοι, αν και απαντούν στην ΚΝΕ, απουσιάζουν από την κρητική διάλεκτο, δ) παρουσιάζεται διαφοροποίηση μεταξύ των δύο κρητικών ιδιωμάτων (ανατολικού και δυτικού) σε επίπεδο παραγωγής, ε) παρατηρούνται μεταβολές ως προς τις παραγωγικές διαδικασίες της διαλέκτου από τον μεσαίωνα έως σήμερα. Για τη μελέτη της παραγωγής υιοθετώ το γενετικό μοντέλο της Ralli (1988) και Ράλλη (2005). Η διατριβή δεν περιορίζεται μόνο στη διαδικασία της προσφυματοποίησης που είναι το πιο κοινό είδος παραγωγής στην Ελληνική (βλ. Ράλλη 2005), αλλά και σε λιγότερο παραγωγικές διαδικασίες, όπως η μετάπλαση/μηδενική παραγωγή και η αναδρομική παραγωγή.
