Architectuur en geschiedenis : Wisselende perspectieven op het architectonische verleden

Abstract

Architectuur en geschiedenisVossiuspers UvA is een imprint van Amsterdam University Press. Deze uitgave is totstandgekomen onder auspiciën van de Universiteit van Amsterdam.Dit is oratie 333, verschenen in de oratiereeks van Sinds ruim twintig jaar houd ik mij onder meer bezig met de geschiedenis van de toepassing van een belangrijk architectonisch motief, het ambulatorium ofwel de kooromgang. Hier wil ik ingaan op de verbanden tussen een in datering vroeg voorbeeld van het ambulatorium, dat van de S. Giovanni in Laterano in Rome, en de toepassing ervan in de late achtste eeuw en de eerste helft van de negende eeuw, de Karolingische periode. Ook al is dit motief in verschillende perioden vrijwel niet en in andere tijden veelvuldig toegepast, de toepassingen werden veelal niet vermeld in schriftelijke bronnen, laat staan dat daarin een uitleg voor het waarom van die toepassing te vinden zou zijn. In dat opzicht onderscheidt de geschiedenis van dit architectonische motief zich nauwelijks van die van de architectuurgeschiedenis van de middeleeuwen als geheel, want sommige schriftelijke bronnen zwijgen eenvoudigweg, terwijl andere omzichtig geïnterpreteerd moeten worden om er een bruikbare kern in te kunnen vinden.In zijn in 1948 uitgesproken oratie als hoogleraar in Utrecht, getiteld Mythe en ratio in de verklaring der middeleeuwse architectuurgeschiedenis, onderzocht Ozinga de in die tijd meest gangbare modellen en theorieën ter verklaring van de belangrijke veranderingen in de architectuur van de middeleeuwen, vooral met betrekking tot het ontstaan van de gotiek. Beschrijvingen van architectuur in middeleeuwse bronnen vormden een eerste categorie waarmee hij zich bezighield om, aan de hand van de interpretatie van die bronnen, antwoorden te vinden op de belangrijke vragen die hij zich stelde. In enkele pagina's noemde hij de belangrijkste en bekendste auteurs uit de middeleeuwen die meer dan terloops over gebouwen hadden geschreven. Behalve de welbekende twaalfde-eeuwse abt Suger van SaintDenis, nabij Parijs, behandelde Ozinga ook Gervasius van Canterbury en verscheidene anonieme schriftelijke bronnen.Uit die teksten spreekt echter zelden of nooit een min of meer duidelijk bewustzijn van het ontstaan van zoiets als gotiek. Verschillen en veranderingen in de bouwkunst werden wel waargenomen en genoteerd, maar spelen in de teksten een L e x B o s m a n 6 veel minder grote rol dan moderne kunsthistorici graag hadden gewild. Zoals ook uit recent onderzoek naar architectuurbeschrijvingen blijkt, gaat het in de meeste gevallen niet om beschrijvingen van gebouwen, maar om teksten waarin veelal een gebouw met bewondering wordt genoemd, zonder dat daarvan ook meer specifieke architectonische elementen worden beschreven.1 Het perspectief op de architectuur, zoals dat uit middeleeuwse teksten kan worden afgeleid, was niet gericht op een concrete weergave in tekst van een gebouw, met alle tektonische en materiële elementen die voor een moderne wetenschapper interessant zouden kunnen zijn. We moeten ons steeds afvragen waa...