Eyler Circles and Syllogisms

Abstract

XülasəAristotel məntiqində, hissi və intuitiv idrakdan sonra onun yeni növü olan təfəkkür formalarından, düzgün düşünmə qaydalarından danışılır; mücərrədləşdirmə (abstraksiya), tərif, təsnifat (bölgü), hökmlər və s. Biz nəsnələri hissi (zahiri, daxili) və intuitiv idrak vasitəsilə dərk etdikdən sonra xəyalımızda canlandırır və bundan sonra onların ümumi əqli obrazlarını və surətlərini "mücərrədləşdirərək" anlayışlar vasitəsilə təsəvvür edirik. Daha sonra onlara "tərif" verir, "hökm" yürüdürük. Və nəhayət hökmləri əsaslandırırıq; yəni əsaslandırma da təfəkkürün formalarından biridir. Əsaslandırmanın özü də iki yerə bölünür: sadə və mürəkkəb. Onun ən yayılmış sadə formaları "birbaşa" nəticələr çıxarmaq və "orta-terminli predikativ sillogizm"lərdir. Bu nəticələri müəyyən yollarla hesablamaq ən qədim dövrlərdən maraq dairəsində olub. Sillogizmlərin nəticə verməsi üçün bir sıra ortaq ümumi və hər birinin xüsusi şərtləri var. Bu şərtlər məntiqçilər tərəfindən öncədən həmin metodlar əsasında hesablanaraq çıxarılmışdır. Müəyyən fikri bu sillogizmlər vasitəsilə əsaslandıran zaman həmin şərtlərə müraciət olunur. Əgər əsaslandırma həmin şərtlər çərçivəsindədirsə, artıq, sillogizmin nəticəsi hazırdır. Amma şərtlər çox olduğundan onları yadda saxlamaq çətindir. Bundan başqa, bəzən sillogizmin müqəddimələri daha çox olduğundan, nəticələri şəxsən çıxarmaq lazım gəlir. Ona görə də bu məqalədə həmin metodlardan biri -Eyler metodu araşdırılmışdır. Məqalədə həmçinin məntiqi analogiyanın, induksiyanın, predikativ hökmlərin xüsusi şəkildə riyazi forması verilmiş və "birbaşa" arqumentasiyaların və sadə sillogizmlərin həndəsi şəkildə nəticələri təhlil olunmuşdur.Açar sözlər: idrak, təfəkkür, hökm, riyazi forma, arqumentasiya, analogiya, induksiya, deduksiya, sillogizm, Eyler dairələri, və metodu  Camiətul-Mustafa-əl-Aləmiyyə Universitetinin doktorantı. 10zt37@mail.ru https://orcid.org/0000-0002-8623-4363 Eyler dairələri və sillogizmlər Metafizika -Cild 1, Say 4, 201886 Giriş Bildiyimiz kimi "məntiq" elminin müəllifi qədim yunan filosofu Aristotel olmuşdur. O ilk dəfə olaraq insanların fikir yürüdən zaman təbii şəkildə işlətdiyi təfəkkür qanunlarını toplamış və elmi şəkilə salaraq məntiq adı altında hazırlamışdır.Məntiqelə bir qanunlar toplusudur ki, onlara riayət etdikdə təfəkkür zamanı zehni səhvdən qoruyur. 1 Yaxud ümumi şəkildə belə də tərif vermək olar: məntiq düzgün təfəkkürün qanunlarından danışır. Təfəkkürzehnin məchulla məlum arasındakı hərəkətindən ibarət 2 olan aktiv və mücərrəd idrakdır. Təfəkkürün müxtəlif növləri olsa da biz burada, ancaq formal "arqumentasiya"nin (əsaslandırmanın) xüsusi növlərinə baxacağıq. Arqumentasiya -müəyyən qaydalara əsasən, bir və ya bir neçə hökmün vasitəsilə yeni yekun hökmün alınmasından ibarət təfəkkür formasına deyilir. 3 Arqumentasiyanın iki qisimi var: "birbaşa" və "dolayısı" yolla. Birbaşa arqumentasiyanın müxtəlif növü olduğu kimi (bu haqda da gələcəkdə danışacağıq), dolayısı arqumentasiyanın də üç növü var: "analoji", "induktiv" və "deduktiv". 4Bu məqalədə arqumentasiyalarda işlən...